Sufilik

Tasavvuf mövzusunda yazan oryantalistlərdən Nikolson, Əl Cami kimi düşünərək sufi ləfizinin ilk dəfə Kufəli Ebu Haşim əs-Sufi üçün istifadə edildiyini göstərməkdədir. Amma məşhur Fransız oryantalist Massignon, bundan fərqli düşünərək belə yazırdı:

“Sufi sözü, ilk dəfəmiladi VIII əsrin ikinci yarısında qaynaqlarda keçməkdədir. Bu ad,öncə Cabir ibn Hayyana aid edilmi.dir/Bilindiyi kimi Cabir ibn Hayyan, Kufə xalqınddan şiə bir kimyagərdi. Zühd mövzusunda onun və Əbu Haşim əl-Kufinin özəl bir məhzəbi vardı.

Amma İsgəndəriyyədə meydana gələn bir hadisənin xəbərində hicri189 və miladi 814 ilində ortaya çıxan sufilər şəklindəki çoxul isim, o zamana qədər Kufədə ortaya çıxan və şiə sayılan islami tasavvufun məzhəblərindən birini ifadə edirdi. Abduk əs-Sufi, bu məzhəbin son imamı idi.İmamətin vərasət və təyinlə olacağını söylərdi.Bu adam ət yeməzdi. Bağdadda hicri 210-cu illərdə ölmüşdür. Sufi III əsrdə məşhur olan bir kəlmədir.”

Rəsulullah, şübhəsiz hər kəsdən daha çox dünya bəzəyinə qarşı idi. Əshabı da onun sünnəti yolunda idilər. Dünyada Allahın mübah qıldığı şeyləri alır və yasaqladığı şeylərdən qaçardılar. Rəsulullah yemək tapdığı zaman yemiş və şükr etmiş, yemək olmadığı zaman da səbr etmişdir. Ağ geyim geyməyi sevmiş, Bizans malı bir cübbə qazanmışdır. Malın 1\3-dən artığını tasadduk etməyi yasaqlamışdır. Cana əziyyət etməni yasaqlamışdır.

Hinduizmi, Buddizmi, yunan və yeni Platonçuluk fəlsəfəsini islam anlayışına soxmaq üçün bir yol tapdılar.İslamın təməllərini yıxmaq, Rəsulullahın qanunlarını pozmaq, şəriəti nəsh edib inanc təməllərini sapdırmaq üçün vəhdəti-vucud, dinlərin birliyi, peyğəmbərliyin sürdürülməsi, vəlilərin peyğəmbərlərdən üstün tutulması, şəriət və həqiqət ayrımının yapılması, kəramət və qeyri-adi hadisələr adı altında xurafə,mifoloji və batil şeylərin təbliğ edilməsi üçün geniş bir qapı kimi istifadə etdilər.

İbn el Cevzi, “Telbisu iblis” kitabında bu barədə belə yazır: Rəsulullah zamanında nisbət, imana və islama yapılırdı.Musəlman, mömin deyilirdi.Ondan sonra zahid və abid adı çıxdı.

Xristiyan qaynağ: İbrahim ibn Ədhəmlə başlayaq.Təsəvvüfün ilk təmsilçilərindən və birinci təbəqədəndir.Təsəvvüf kitablarının çoxu onun adını anaraq başlamaqda və adının keçmədiyi təsəvvüf kitabı demək olar ki, yoxdur.

Onun haqqında belə yazırlar: Hökümdar oğlu və Bəlx şəhərində hökmdardır.Gözəl bir qadınla evlənmiş, bir oğlu dünyaya gəlmişdir. Amma qeybdən gələn səslə yaxud guya Xızırın sözü ilə hökümdarlığı , qadın və uşaqlarını tərk etmişdir. İslamın tapşırıqlarına və Rəsulullahın əshabının həyatına əks olaraq Buddanın hökümdarlığı, qarısını və uşağını tərk etdiyi kimi tərk etmiş və onun yolunu izləmişdir.Bu etdiyinə Quranda, sünnətdə heç bir dəlil olmadığı halda, sufilər onu təqdis edər, yolundan gedilən bir bir misal kimi qəbul edərlər.Halbuki onun bu durumu Allahdan hər hansı bir dəlilə dayanmadığı halda, sapıq Buddizmdən başqa bir şey deyildir. Bu səbəbdən , məşhur oryantalist Goldziher, dunyanı boşayan və dərviş qılığı geyən, uzun riyazətiylə böyük sufilər dərəcəsinə yüksələn Bəlh əmiri İbrahim ibn Edhemin hekay’sinin ikinci əsirdə sufilərin Buddanın həyatına bənzədərək uydurduğlarını  qeyd etmişdir.İranlı araşdırmaçı Dr. Qasım Ğani, Goldziherin bu düşüncəsi haqqında belə şərh verir. “Goldziherin bu təsbiti doğru ola bilər. İki hekayə arasında diqqətləri çəkən bir bənzərlik vardır. Buda bir gerçəkdir ki, buddizm, İranın şərqində yəni Bəlx, Buxara və Mavərunnəhrdə islamdan təxminən min il öncə yayılmışdır. Orada məşhur tapınaq və monastrlar vardır. Bəlx şəhərindəki buddist ibadətgahlar çox məşhur idi.İslamın ilk əsrlərində Bəlx şəhəri və çevrəsi islami tasavvufun ən önəmli mərkəzlərindən biri olmuşdur.

  Sufilərin rahiblər kimi evlənməməsi: Məşhur tasavvuf kitablarında bu ifadəri qeyd edək: Ət Tusi və Attar, İbrahim ibn Ədhəmin bu sözlərini nəql etməkdədir: Sufi evlənəcək olarsa gəmiyə minmiş kimi olur.Uşağı dünyaya gələrsə dənizdə batmış kimi olur. Əs Suhrəvərdi də təsəvvüfdə ən məşhur kitablarından olan Avariful-Maarif kitabında Əbu Suleyman əd Daraninin “Əshabımızdan evlənib dəmərtəbəsi üzərində səbat edən kimsə görmədim”sözünü nəql edər.

   Başqa bir sufi,Huzeyfetul Maraşinin bele dediyi neql edilir: Fitne baximindan boynunun vurulmasi ile qadinla evlenme arasinda kişinin tercih yapmasi istense boynunun vurulmasini,qadinla evlenmeye tercih eder.Et Tusteri ise bele deyir.Qadin,aciq ve gizli olaraq kişinin düşmenidir.Sevdiyini aciqlasada,gizlesede onu helak etmis olur.Allah onlari fitne yapmisdir.diger sufi :Evlenen kiši evine dunyani soxmuşdur,evlenmekden çekinin”. Əş-Şarani də öncəki sufilərdən Rabah ibn Amr  əl Kaysidən bunu nəql etməkdədir:” Arvadını dul kimi, uşaqlarını yetim etmədikcə və itlərin yuvalarında yaşamadıqca kişi, sadiqlərin dərəcələrinə çatmaz”. Belə siyahını uzada bilərik.Burada Buxari və Muslimdə keçən hədisi xatırlamaq yerinə düşər. Rəsulullah evlənməkdən üz çevirənləri sakındırmakta və belə buyurmaqdadır: Rəsulullahın əshabından bir qrup onun gecə ibadətini soruşdular. Necə ibadət etdiyi onlara anlatıldı.Bunun üzərinə onlardan biri “artıq ət yeməm.”dedi.Biridə evlənmərəm dedi. Biri “yataqda yatmmaram” dedi. Biri də davamlı oruc tutaram” dedi.Durumları peyğəmbərə çatdı.Peyğəmbər belə buyurdu:Bəzilərinə nə olur ki, belə danışırlar!Halbuki, mən oruc tutaram və iftar edərəm, namaz qılar və yataram, qadınlarla da evlənirəm. Sünnətimdən üz çevirən məndən deyildir”.

İncildə isə evlənməməyə təşviq edən bir çox ayətlər vardır. Xristiyanlığın elçisi, Korintos xalqına belə müraciət edir: Yazdığınız məsələlərə gəlincə. kişinin qadına toxunmaması daha yaxşıdır.Subay və dul olanlara mənim kimi qalmalarının daha yaxşı lduğunu söyləyirəm.” Kasıblıq və dünyadan nifrət. xristiyanlığın təlimlərindən biridir. Peyğəmbərin sünnətinə gəlincə xristiyanlıqdakı “sənə uymaq istəyirəm” deyən kişilərə “malını sat və mənə tabe ol”dediyi vaxt olmamışdır. Vida xütbəsində onu ziyarət edən Rəsulullaha malının üçdə ikisini, bir rəvayətdə isə hamısını sədəqə vermək istəyən Sad ibn Vaqqasa Rəsulullahın övladına nə buraxdığı soruşduğu və üçdə birini söyləməsi üzərinə, Rəsulullahın ona “uşaqlarını zəngin buraxman, insanlardan dilənən bir kasıb buraxmaqdan daha yaxşıdır.”dediyini görürük. Kab ibn Maliki də malının hamısını sədəqə verməyə icazə verməmişdir. Enes üçün belə dua etmişdir:”Allahım, malını və övladlarını çoxalt. Peyğəmbərin: Allahım yoxsulluqdan sənə sığınıram” dediyi halda sufilər, yoxsulluğu tasavvufun təməli halına gətirmiş, tasavvufu onun üzərində qurmuşdular. Sufilərdən İmaduddin əl-Əməvi, “Hayatul-Kulub” adlı kitabında adamın biri üzərində bir, asqıda da bir köynəyi olan və zühddən söz edən bir sufinin yanına getmiş və ona “iki köynəyin olduğu halda zühddən dəm vurmaqdan utanmırsan! dediyini qeyd etmişdir..Əs Suhrəvərdi, ət Tusi və Əl Kuşeyri, əs Sakatinin belə dediyini nəql edər: Sənin kimsəyə verəcəyin heç bir şeyin olmamalıdır.”Əbu Talıb əl Məkki, Sufyanın belə dediyini nəql edər: oruclu kişi günün əvvəlində axşam yeməyini düşünərsə bir günah qazanməış olur. Von Kromer, tasavvuf zühdünün xristiyan zühdü təsiri ilə ortaya çıxdığını  söyləməkdədir. Zahid çempiyonlugu ugrunda zahidler arasinda boyuk bir reqabet var idi.Bu Reqabeti Abbe Duchesne bele anlatir.:İsgenderiyeli Makarious,zuhd emellerinden ne duyarsa daha fazlasini yapardi.Basqa bir rahib,böyuk oruc zamaninda bişmiş yemekmi yememis, o 7 il yemezdi.Rahiblerden biri özunu yatmamaqla cezalandirmis,Makarious,iyirmi gece ust uste yatmamaqcin can çekismis.Uzun bir oruc boyunca gece gunduz heftede bir defe yemek yemiş,yediyide ancaq kelem yarpagi olmusdur.bir bataqliqda 6 ay yatib qalmisdır.

Sufilər yun paltar geyməyidə  xristiyanlıqdan götürmüşdülər. Əs Suhrəvərdi də yun geyinmənin, hz. İsanın  geyimi olduğunu söyləyərək belə yazardı: Həzrəti İsa yun geyərdi.

 Peyğəmbərlərin gətirdiklərinə iman Allahın bizə əmr etdiyi və inandıq deməmizi istədiyi bir şeydir. Müsəlmanlar bütün peyğəmbərlərə və onlara verilənlərə inanmanın fərz olduğunda ittifak etmişdilər. Bir tək peyğəmbəri qəbul etməyən kişinin kafir olduğu, hər hansı bir peyğəmbərə söyən kişinin öldürülməsinin vacib olduğunda alimlər ittifaq etmişdilər. Amma istər vəli, istər həkim,istər alim və istərsə imam olaraq adlandırılsın, peyğəmbərlərdən başqa heç bir insan belə deyildir. Peyğəmbərlərdən başqa, hər hansi bir kimsəni məsum görüb bütün söylədiklərinə itaət etmənin vacib olduğunu söyləyən kişi, peyğəmbər deməsə belə, o kişiyə peyğəmbərin özəlliyini vermiş olur.

Şiələrdən başqa Sufilərdən aşırılığa varan bir çox kişi öz şeyxləri haqqında , şeyxin mahfuz(Allah tərəfindən qorunmuş)olduğunu söyləməkdə və şeyxin bütün  söylədiklərinə tabe olmanın, heç bir şəkildə müxalifət etmənin caiz olmadığına inanmaqdadırlar.Sufi ibn Arabi bele deyer:.Ele denizlere girdik ki,peygemberler onlarin sahillerinde qalmisdir.Ey peygemberler toplulugu,size leqeb verilmisdir,ama size verilmeyenler bize verilmisdir.El Bistaminin bele dediyini neql ederler:Allaha yemin olsun ki,sancaqim Muhammedin sancaqindan boyukdur.Sancaqim nurdan olub altinda cin ve insanlar vardir ve hamisida peygemberlerdendir.

Zinnun ibn İbrahim el İhmimi el Misri kimya elminde Cabir ibn Hayyanin zumresindendir.kimyaci Cabir ibn Hayyan ilk sufi adlanan şexslerdendir.Nikolson bunlari yazmaqdadir:Antik Misir,muselmanlarin nezerinde kimya,sihir ve sirler aleminin beşiyi idi.Zinnun kimya ve sehirle uğraşirdi.Bunlarida keramet maskasiyla gizletmisdi.Tesevvufda sehirin etkisi buradan baslamisdir. 

Röya ərə getdi.

Qafqaz bir çox səbəblərdən ta qqədimdən qul ticarətinin mərkəzi oub. Qul alveri min ildir ki, gedir, ənənəyə söykənir,saysız-hesabsız libaslarda gizlənə,Avropanın ən təcrübəli polislərindən çox asanlıqla gizlənə bilirlər. İndi qullar əldən- ələ gizlicə verilir və bu haqda təcə avropalı səyyahlar yox, heç Şərqdə də bir şey bilmirlər. Zahirəjn bu sadəcə yoxdur. Amma indi həmişəkindən də artıq çiçəklənməkdədir. Qoy bu "mövcud olmayan" qaçaqçılıqdan bəzi şeylər deyim.
   Qafqazlılar yaraşıqlı olurlar-yaraşıqlı və həmişə kasıb. Şərqdən və Qərbdən iki güclü hökmdarın-Sultanın və Şahın orduları onları həmişə sıxışdırıb, sonralar bu ordular şimalda ruslarla, cənubda Azərbaycan orduları ilə müttəfiq olub.
  Bu yerlərdə knyazlar, çarlar öz başının hayına qalıb, sonda məcbur qalıb bunlardan birinin ağalığını qəbul edib, xərac veriblər.
  Dağlarda (Dağıstan) xərac üçün nə verə bilərdilər? Onların bir çoxu, demək olar ki, pul nə olduğunu bilmirdi, öz aralarında dəyiş-düyüş üçün istifadə etdikləri mal-qara isə həşəmətli hökmdarların işinə yaramırdı. Dağlarda yalnız bir qiymətli var-dövlət vardı, o da gözəl, yaraşıqlı uşaqlar. Elə xərac kimi də onları aparırdılar.
 Hər il Türkiyənin vassalı olan ölkələrə İstanbuldan carçı gəlir, özü ilə müfəssəl tələblərin uzun siyahısını gətirirdi. Siyahını hansısa bir hərdəmxəyal saray əyanı hazırlayırdı, məsələn, deyilirdi ki, həmin il Bosfor sarayına bu nişanda, bu görkəmdə, bu yaraşıqda bir qız lazımdır. Qızın bədəninin bütün yerləri təsvir olunurdu. Buna görə də Qafqaz knyazları öz tabeliyində olan subyektlərə və qonşularına qarşı reydlər təşkil edir, Türkiyə hərəmlərinə göndərilmək üçün yüzlərlə qız yığırdılar. Eynilə beləcə, onlar yüzlərcə gözəl, yaraşıqlı oğlan uşaqlarını yığıb könüllü olaraq digər bir hökmdara-İran şahına göndərməli idilər.
   Şah qızları xoşlamırdı, oğlan uşaqlarını, yaxud o vaxt deyildiyi kimi, "tuksusi" istəyirdi. Onlar xərac kimi yox, Şahın şərəfinə könüllü olaraq, bəxşiş kimi göndərilirdi. Göndərilməsə, şah o torpağa hücum edir, bəxşişini zorla alırdı. Hər il Tehrandan buralara carçı gəlir, şah üçün də oğlanların təsviri olan fərman gətirirdi. Knyazlar fərmanı alıb, öpür, şahın istəyini yerinə yetirib qızları Bosfor sahillərinə göndərdikləri kimi, oğlanları da Tehrana yola salırdılar. Hər il eyni şey..Ona görə Şərqdə damarlarında qafqazlı qanı axmayan nəcib və alicənab bir ailə çətin ki, tapılar.
   Bunlar qaranlıq keçmişin qorxulu nağılları deyil. Bir vaxt Avropanın sinəsində dəmir yolları çəkiləndə, paroxodlar dənizləri yara- yara qitələri birləşdirəndə buraya hələ də İstanbuldan və Tehrandan carçılar gəlirdi. Bu canlı əmtəələrin alınıb aparılmasına dair sonuncu müqavilə yalnız 80 il bundan əvvəl ləğv olunub. Rusiyanın hökmranlığı altında insan xəracı dayandı, amma Şərq hərəmlərində Qafqazdan olan qızlara və oğlanlara tələbat qalmaqda idi. Şərqdən və Qərbdən, Turkiyədən və İrandan Qafqaz knyazlarının saraylarına hiyləgər xədimlər gəlirdi. Knyazlara müşavir təyin olunmuş rus generalı üzünü çevirən kimi gələn emissarlar pul kisələrini açır, tamahkar knyazların gözləri qamaşırdı. Minqreliyanın sonuncu knyazı Türkiyəyə bir milyon funt qiymətində canlı əmtəə satmışdı-bu, o vaxtlar üçün fantastik məbləğ idi. Amma bu da knyazı təmin etmirdi. O, xüsusi bir tövlə tikdirmişdi, orada cavan qızlar bəsləyib yetişdirirdi-lap Avropada cins atlar yetişdirdikləri kimi.
  Boy-buxunlu, yaraşıqlı kişilər gözəl qadınlarla cütləşdirilirdi ki, doğulan uşaqlar gözəl olsun.
Əlbəttə, knyazların bu "uğurlu" ticarəti uzun müddət davam edə bilməzdi. Tezliklə rus generalları başa düşdülər ki, onların himayə etdikləri bu adamların var-dövləti hardandır. Amma çara xəbər verməyə qorxdular. Çünki çar knyazların çoxunun dostu idi. Amma bunu çarsız həll etmək olardı. Bu arada qəfildən knyazların rütbə və səlahiyyətlərini ləğv etdilər, onlara yaxşı təltifər verib, yaraşıqlı mundir geyindirdilər, yüksək pensiya kəsib həmişəlik çarın sarayına göndərdilər. Heç bir hay-küy, narazılıq salmaq olmazdı. Avropada heç kim bilə bilməzdi ki, Rusiyanın himayəsi altında olan bu adamlar-onların çoxu xristiyan idi-öz rəiyyəti ilə qul kimi davranır, qul ticarəti ilə məşğul olurdu.
 Knyazlar sadəlövhcəsinə təəccüblənirdilər ki, bu yıpranmış, əldən düşmüş, qoca rus generalları niyə təşviş içində vaysınır, bu adi və təbii işə belə hiddətlənirlər.
 Qul alverçilərinin cəzası Sibirə sürgün idi, ona görə də tacirlər ayıq-sayıq idilər. Buna baxmayaraq, bu iş elə də təhlükəli deyildi, çünki qullar yaxşı bilirdi ki, doğma kəndlərindənsə, bəlkə uzaq ölkələrdə onları daha yaxşı tale gözləyir. Tacirlər ehtiyat edib etiraz edən bir-iki qıza azadlıq verirdi. Əhali də halından məmnun idi. Çünki əvvəllər o şeyi ki, knyazlar və sultanlar mənimsəyib pulsuz aparırdı, indi onun həqiqi sahibinə pul verib alırdılar. Birdə ki, bu ticarətə Qafqazın bütün xalqları eyni dərəcədə cəlb olunmamışdır.Burada müəyyən edici amil qızların gözəlliyi və sakinlərin xarakteri idi.Bəzi tayfalar uşaqlarını heç vaxt satmırdılar.
  Qara dəniz sahillərindəki sakit ölkələrdə-Miqreliya, Abxaziyada, Acarıstanda bazarın vəziyyəti çox yaxşı idi. Qafqazda ən gözəl qızlar oralarda olurdu.Əvvəlcə knyazlar, sonra da qul tacirləri buranın əksəriyyəti xristiyan olan əhalisini buna o qədər öyrəşdiriblər ki, onlar müəyyən ehtiyac və təhlukələrdən qorunmaq üçün qızlarına etibarlı vasitə kimi baxırdılar.
   Deyilənə görə--bu, həqiqətə çox bənzəyir-1918-ci ildə alman qoşunları bu yerlərə yaxınlaşanda sərhəddə olan kəndlər ən gözəl qadınlarını kənd ağsaqqalarınıjn müşayəti iləalmanların yanına göndərirlər. Ağsaqqalar niyyətlərini ərz edib almanları inandırırlar ki, onlar fatehlərin nə istədiklərini yaxşı bilirlər, sonra da gözüyaşlı yalvarıb yaxarırlar ki, almanlar onların adətini qəbul etsinlər, qədimdən bəri adət etdikləri qadın vergisindən başqa onlara heç bir vergi vurmasınlar. Almanlar məəttəl qalmışdılar ki, nə desinlər.Yerlilərin adətinə hörmət etsinlərmi? Onlar buna razılaşmayıb qızları, qadınları geri qaytardılar. Hər halda Qafqazda belə danışırlar.
   Sonralar Qafqaz kommunistlərin əlinə keçəndə yerli əhali qızları yeni hakimiyyətin məmurlarına da təklif etməkdən çəkinmədi və istəkləri baş tutdu, amma həmin qızlar Üçüncü internasionalın təbliğat məktəblərinə göndərildi. İndi qul qaçaqçılığı, demək olar ki, aradan qaldırılıb. Hərəmlər ləğv olunandan sonra vəziyyət kökündən dəyişdi.
  Bir neçə on il əvvəl Qafqazın istilasını tamam başa çatdırandan sonra ruslar elan etdilər ki, quldarlıq, köləlik onların mədəni missiyasına ziddir. Amma evlərində xidmət etmək üçün nökər-naib saxlayan və onların sahibi olan Qafqaz knyazlarının hüquqlarına ziyan vurmamaq üçün Rusiyanın Qafqaz canişini öz sarayında onlarla görüş təşkil etdi. Bildirdi ki, çar şəxsən xahiş edib ki, quldarlığa son qoyub, nökərləri buraxsınlar. Görüşdə hamı buna razılıq verdi. Bir aydan sonra çarın asılılıqdan azad olma haqqında qanunun elan olunması ərəfəsində bir dəstə kölə-nökər canişinin sarayına gəlib xahiş etdi ki, onların bir əsr yaşı olan hüquqlarına toxunmasınlar, imtiyazlarını ləğv etməsinlər. Təəccüblənmiş canişin soruşdu:- Bu gözlənilməz xahişin səbəbi nədir?
--Köləlik bizim müqəddəs hüququmuzdur,- azad edilmiş adamlar bir ağızdan etirazlarını bildirdilər.
 Nə mənada?canişin bir də soruşdu.
Bir çoxumuzun əsil-nəcabəti zadəgandır,aramızda bəziləri ruhanidir. Çar öz zadəganlarının hüquqlarına hörmət etməlidir. Komissiyanın topladığı materiallar heyrətamiz faktları üzə çıxardış Evlərdə işləyən nökərlər həqiqətən keçmiş kübar nəsildən idilər. Bir çox illər əvvəl müflisləşən kübar ailənin üzvu öz azadlığını knyazlara satırdı.
 Dəbdəbəli mundirlərdə dəstə ilə yığışıb gəlmiş bu qullar qəti etiraz etdilər. Amma onların ağalarıdiz üstə əyilib canişinə təzim etdilər, dedilər ki, onlar çarın qanunlarına tabedirlər. və bu gündən qullarını azaed hesab edirlər. Bunu eşidən qullar təlaş içində vəlvələyə düşdülər. Nökərlər azad olundu, amma hökümətdən bir illik təzminat aldılar ki, yeni ailələrinə və yaşayış şəraitinə öyrəşənə qədər dolana bilsinlər. (Qafqazın 12 sirri)

Erməni Dilində Say Sistemi

1-մեկ (mek)                      6-վեց (vets)
                                            7-յօթ (yot)
2-Երկու (yerku)                8-ութ (ut)
3-երեք (yerek)                  9- ինն (in)
4-չորս (çors)                     10-տասը (tas)
5-հինգ (hinq)
    Sonraki saylar Azərbaycan dilində olduğu kimi düzəlir. Yuvarlaq rəqəmi əzbərləmək kifayətdir. Məsələn:
    11- տասնմեկ- (Tasnmek)10 və bir rəqəmlərinin birləşməsidir. Bu qayda ilə 19-a qədər düzəldirsiz.Ona görə ancaq yuvarlaq ədədləri və 9-a qədər ədədləri əzbərləməniz kifayətdir.
  20-քսան (ksan)
  30-երեսում (Yeresun)
  40-Քարասում (karrasun)
   50-հիսուն (hisun)
  60-վաթսուն (Vatsun)
  70-յոթանասուն (yotanasun)
  80-ութսուն (utsun)
  90-իննսուն (insun)
 100- հարյուր ( Haryur)
  100-dən sonrakı rəqəmlər də eyni qayda ilə düzəlir, məsələn: 114- haryur tasn çors,yəni,100 (haryur)-10(tasn)-4(çors)
 200- երկուհարյուր (yerku haryur)
  300-երեք հարյուր (yerek haryur)
400- չորս հարյուր (çors haryur) və s.  Qalanları da bu üsulla 1000- qədər düzəldirik.
  1000-հազար (hazar)
1943-hազար (1000)ինը (9) հարյուր (100) քառասուն (40) երեք (3)
  Sıra sayları miqdar saylarının sonuna երորդ(yerord) şəkilçisi artırılaraq düzəlir. 2,3,4 rəqəmlərinə isə րորդ (rord) şəkilçisi əlavə olunur.
 Birinci sıra sayı առաջին (arracin) olaraq yazılır.
  Erməni dilində 20-ci illər,30-cu illər və s. Ական-akan(cı,ci,cu,cü) və թվականներ ifadələri ilə düzəlir.Məsələn:
  Ութսունական թվականներ (utsunakan tvakanner)-80-ci illər
  (Hatəm Cabbarlı-Erməni dili)
http://mariatudor.com/erm%C9%99ni-dilind%C9%99-saylar/

Qızıldərililər

Tədqiqatçılara görə Kolumbun Amerkaya ayaq basdığı tarixdə buranın 30-50 milyon əhalisi vardı.  Az deyənlər isə bu rəqəmi 10 milyon ilə sınırlandırır.
 Kolumbun gündəliyində Amerikanın yerlilərindən heyranlıqla  bəhs edilir: Dünyada onlardan şirin dilli insanlar yoxdur, hər zaman gülürlər. Son dərəcə dürüst, əliaçıq insanlar. Nə istəsən verirlər. Başqalarını özlərindən artıq sevirlər. Onlardan yaxşı xidmətçi çıxar. Əlli nəfərlik dəstə ilə onları asanlıqla tabe edə bilərik. Nə istərsək edərlər.
 Bartolamey de Las Kasas yerli xalqa xristiyanlığı təbliğ etmək üçün Amerikaya gedən bir papazdır. Qızıldərililərin haqlarını qorumuş, onların lehinə qərarlar çıxarda bilmişdir. Onun qeydləri faciənin boyutunu bizə göstərir.
  Qızıldərililərin yardımı olmasaydı Avropalılar burada yerləşə bilməzdilər. Morqan yazır ki, qızıldərililər ingilisləri yalnız buraxmaqla onların işini bitirə bilərdilər. Amma onlar bunu etmədilər və qədərlərini yazmış oldular.
  Dominikan keşişlərinin yazdığı bir qeyddə İspaniya əsgərlərinin südəmər uşaqı olan hindu qadının körpəsini əlindən alıb köpəklərə atması yazılır. Məhkumlar arasında yeni doğum yapan qadının körpəsi ağlarsa onu alıb daşlara çırpardılar.
  Qaçan qızıldərililərin arxasıyca ov itləri salınırdı. Oradaca parçalanırdılar.
    Vali Vilyam Bradford bir çox qızıldərilinin çiçək xəstəliyindən acınacaqlı şəkildə öldüyünü yazır. Narraqansetler və Vampaonaglar kimi qəbilələr 1675-76-cı illərdə Kral Flipp muharibəsi kimi bilinən savaşda öldürüldülər.
 İspaniyalılar təlim görmüş köpəklərlə qızıldərili kəndinə girdilər. Qaça bilməyən xəstə bir qadın köpəklərdən qurtulmaq üçün özünü iplə tavana bağladı, uşağınıda ayağına bağladı, ancaq köpəklər uşaqı parçaladılar.
  Yerliləri evlərə həbs edib onları diri diri yandırırdılar. Sırf zövq üçün əlləri, burunları, qulaqları kəsilirdi. Bir dəfəyə qızıldərilinin başını kəsə bilərəm deyib şərt kəsirdilər. Ov köpəklərinin ac olduğunu düşününcə qızıldərili uşaqlarını parçalayıb köpəklərə yedirdirdilər.
  Qızıldərili uyğarlıqlarını dağıdan faciənin bir səbəbi bilmədikləri şeylər deyil, bildikləri və ya bildiklərini sandıqları şeylərdi. Günəş tanrısı və ya onun oğlu, o ağ saqqalı, ağ tənli övliya bir zaman rahibləri olmuş, sonra da günəşin batdığı yerə getmiş yenə gələcəm demişdi. Azteklərin 52 il dönemli esr inanclarına görə her yeni gelen il ya felaket getirer ya da müjdeyle geler. 1519 belə bir dönəm idi. Meksikanin şerqinden evliyalarin geri geldiyi xeberi gelmişdi. Həm də gah 4 ayaqli heyvana gah da iki ayaqlı insana bənzədiyi söylənilirdi. Yəni ata minib düşürdülər. Astek imperatoru Moktezuma özünü günəş soyundan bilirdi. Əqrabalarına hörmət göstərilməsini əmr etdi.
 Hernan Kortez Meksikani belece feth etdi.
  Kolumbun Amerkaya ayaq basmasindan keçən 150 il ərzində ölən qızıldərililərin sayı iki dünya savaşında qətl edilənlərin sayından çoxdur. Orta və Cənubi Amerkada 15 milyon oldular.16-cı yüzillikdəki sayları 5o milyon olduğunu nəzərə alsaq əgər o soyqırım olmasaydı sayları bir neçə 100 milyon olmalıydı.
  Türklər və Qızıldərililər:
 Dumezil inkaların keçua dilindən bəzi kəlmələri türkcəylə qarşılaşdrmışdır. 
 Tuka (Keçuaca) tükürmək (türkcə)
 Paku --- Bak                         kayık--Cənubi  Amerikada kayak  (Qayıq yəni)
Khapao-- Kaba                       Ak kapı-----Ak Kapana (İnk saray qapısı)
İpa---apa, aba (türkcə)abla mənasında     cəhənnəm qədim türkcədə tamu---qızıldərililərdə Tano
Ku---ko, koymak                                    ata----əcdad, ata(ink imperatoru Ata-Hulpa)
Kaşa (qış gecəsi donu)--kış (türkcə)     kun---gün
Kuli( kül)-----kül (türkcə)          Hun------on (10)
Kalı---kalın                    it--- (asteklərin tüksüz köpəyi) it zcu intli
Karvin-karın                  kis-kız
kasa--kes(mek)             mi?---------türkcə mi
Tavğa--tağ,dağ
Takhıla-tağıl, dağılma
Khipu--ip             la(şəkilçi)-------la
Çur---Dur             tak---ta ki(türkcə)
as---az
  Çuvaş türkcəsində sayları keçua dilindəki saylarla muqayisə etmişdilər. Çuvaşca taval (4)--keçua dilində tava, ulta (6)- keçua dilində halta və s. Monqollarda 4 rəqəmi istisna olmaqla qalan saylar türk dillərində yoxdu. Nigen, goyar, Hurban, Dörben, Tabun, Jirhuhan monqol rəqəmləridi. Gördüyünüz kimi 4-dən başqa heç biri türk dillərinə uyğun gəlmir.
                                                    *******************************************************
 Vaşinqtonda 1875-ci ildə bir komissiya quraraq görüş yeri olan Ağ dərəyə getdilər. Bu heyət hər zamanki kimi yerlilərə şamanizmi tərk edib xristiyanlığa dəvət edən bir papazdan, bir general və tacirdən ibarət idi. Gündəmdə Qaratəpənin yerlilərdən alınması məsələsi var idi. Ən uzaq Sioux qəbilələrinə xəbər salındı. Böyük Şaman və Şef Oturan Buğa xəbərçiə belə cavab verdi: Ged və söylə ki, satılacaq tək bir torpağımız yox, əyilib yerdən bir ovuc torpaq alıb sovuran şaman əlavə etdi: Bu qədər belə yoxdu. Amerikalılar Qaratəpə üçün Siouxlara 6 milyon dollar təklif edirdilər. Oysa Qaratəpədə tək bir mədən 500 milyon dollar gəlir verirdi. Sonuc olaraq aralarında savaş çıxır. Qızıldərililər ilk başda zəfər qazansalarda nəticə olaraq təbii ki, ingilislər qazandı

Azərbaycanda Malakanlar

Malakan isminin  altı fərqli anlam daşıdığı, bunlardan beşinin dini mahiyyət kəsb etdiyi söylənilir. Ən yayğın görüşə görə Ortodoksal kilsəsi pəhriz dönəmində süd və süd məhsulları yeyən və kilsədən ayrılan qrupa ruscada süd içənlər mənasını verən malakan adını vermişdir.
  İvanovka İsmayıllı rayonuna bağlı 3.000 əhalisi olan kənddir. Malakanlar və Dukhoborlar bura 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra köçürülməyə başlamışlar. Malakanların verdiyi bilgiyə görə 1834-cü ildə 11 Malakan ailəsinin burda yerləşməsi ilə İvanovka kəndi qurulmuşdur. Daha sonra 1949-cu ildə Dağıstandan gələn ləzgilər və 1950-ci ildə Azərbaycan türkləri burada məskunlaşmışdılar. Kənddə 2500 xristiyan, 500 müsəlman yaşamaqdadır. Sovetlər sistemində qurulan kolxoz sistemi burda hələ də qalmaqdadır.
 Malakanlardan ilk dəfə XVIII əsr ruz yazılı qaynaqlarında bəhs edilməyə başladı. Bu dönəmdə Rusiyada Qərb dəyərləri yayılmağa başlayırdı və bu dəyərlər rus kəndlisinin dini inanclarına və yaşam tərzinə müdaxilə etməkdəydi.
 Bir kəndli hərəkatı olaraq meydana çıxan malakanizm orta əsr kəndli hərəkatlarında fərqli bir yol seçmişdir. İqtidarı ələ keçirmək üçün radıkal şüarlar irəli sürməmişdilər. Hətta qətliamlar və soyqırımlar qarşısında səssiz qalmışdılar. İsanın şiddət qarşıtı görüşlərini özlərinə düstur etmişdilər. Buna görə silah daşımaq, istifadə eləmək və hətdə hərbi uniforma geymək dinlə-
rində yasaqlanmışdır. Məzhəbin yaradıcıs olaraq dərzi Semon Ukleyin olmuşdur. Malakanlar arasında ruhban sinfi yoxdur. "Presviteru" adlanan camaat rəhbərləri vardır. Amma presviterular ruhban sinfi kimi nə imtiyazlara malikdir, nə də dini işə çevirmiş xüsusi mütəxəssislərdir. Ruhban iyerarxiyasını rədd etməkdədirlər. Onların fikrincə ağıl sahibi, dürüst, toplum nəzdində hörməti olan hər kəs "presviteru" olub ayini yönəldə bilər.
   Malakanizm yarandığı ilk günlərdən müxtəlif qollara ayrılmışdır. Musəviliyə yaxın olan Subbotniklər, ayinlərində hər cür coşğunluğu rədd edən Postoyanyilər və ayinlərində müqəddəs ruhun təsiri ilə vəcdə gəlib zıplayan Prygunlar malakanizmin içindən çıxmışdır. İvanovkaya gələndə eyni təriqətin daşıyıcıları olan insanlar günümüzdə baptiz, kharizmat və malakan camaatlığına bölünmüşlər.
   Dinlərinə görə sürülməyi, qətl edilməyi gözə alan malakanlar Çarizm dövründə həm iqtidarla həm iqtidarın dəstəkləyicisi olan Rus Ortodoks kilsəsi ilə məsafə saxlamışdılar. Elə başa düşmək olar ki dindən uzaq duran bolşeviklərlə də münasibətlər bu formada davam edəcəkdi. Amma Sovet dövründə malakanların sahibləndiyini görürük. Hətta Qarsdakı 35 malakan kəndindən 32-si SSRİ ərazisinə köç etmişdir.
  Bir Presviteru  Ortodoks kilsəsindən ayrılmalarını İsanın həyatı ilə belə əlaqələndirirdi:
  İncildə yazılır kı, yerə, torpağa, ikonalara (şəkillərə) tapmaq olmaz. Ancaq Allaha tapmaq lazımdır. Bu səbəblə kilsəylə mübahisə etmişlər. İsa dedi: məni qovdular, sizi də qovacaqlar. İsa bizim durumumuzu daha o zamanlar görmüşdü." Malakan məzarlarına xaç işarəsi qoyulmaz. Malakanlar uzaqdakı qohumlar gəlib görsün deyə cənazəni 3 gün evdə saxlarlar. Presviteru 3 gün boyunca gəlib dua edərlər. Cənazə evdəykən gözəl paltarlar geydirilir. Qadına ağ paltar, kişilərə isə qara kostyum geydirərlər. Cənazənin ardından 7 və 40 mərasimləri verilir. Malakanlılar evlənincə atalarının evindən ayrılıb özünə ev tikər. Ondan sonra bir daha atasının evinə getməz. Valideynləri yaşlanib əldən ayaqdan düşsə də dönüb bir qb yemək verməz. Pragolga adlanan yığıncaqları öz yerini "diskotekaya" vermişdi. Müsəlmanların çayxana açmaq istəyinə malakanlar qarşı çıxmışdılar. Kəndin böyükü sədr " çayxana açılacağı təqdirdə hər kəs işləməyə təmbəllik edəcək" deyirdi. Malakanlılar isə " zatən gün boyunca işdə oluruq. Nə zaman vaxt tapıb orda çay içəcəyik. Çay istərsək, çalışdığımız yerdə çay saatında çay hazırlaya bilərik. Bunun üçün başqa yer açmaqa nə lüzum var ki.
 Malakanlarda əlavə pul yığmaq yasaq olduğu üçün əllərinə keçən pulları geyimə, mətbəxə xərcləməkdədirlər. Dinlərin də donuz əti yemək,şərab içmək, siqaret çəkmək qadağan olunsa da praktikada müsəlmanlar kimi bu qaydalara əməl edən yoxdur.
 (Cagir Ceyhan Suvari-Rus köylü hərəkatından günümüzə malakan inancı)

Arakan Tarixi

İngilislərin vaxtında Arakanın ərazisi 51.800 km2 idi. Arakan dar, dağlıq bir ərazidir. Yoma dağları ilə Birmadan ayrılır. "Uzaq şərqə açılan qapı" ünvanına sahibdir. Buddizm Birmadan əvvəl Arakanda boy göstərmişdir. Arakanda Naf, Mayu, Kaladan, Lemro, Ann, Tangup və Sandovay adında 7 çay var. Ən uzunu Kaladan çayıdır. Bu çaylar Benqal körfəzinə tökülür. Çaylar vasitəsilə Benqaliyayla əlaqə saxlamaq Birmayla əlaqə saxlamaqdan daha rahat idi. Bu səbəblə Benqaliyada meydana çıxan dinlər- buddizm, hinduizm və islam Arakana da təsir göstərmişdir. İslamın 1203-cü ildə Benqalda yayılması ilə buradakı müsəlmanlar Arakan üzərində önəmli mədəni və siyasi izlər buraxmışdılar. Arakanda 17 qəsəbə mövcuddur. Akyab Arakanın həm paytaxtı, həm də liman şəhəridir. Dəmir yolu yoxdur. Birma ilə əlaqə dəniz və hava üzərindən qurulur. Quru yolu 3 önəmli keçiddən istifadə olunur.
  Fars dili Arakanı fəth edən Benqal sultanlarının saray dili olduğu üçün, 1845-ci ilə qədər Arakanın da rəsmi dili olmuşdur. Arakan krallarının islamı öyrənmələri 100 il sürmüşdür. Ancaq islamı tam anlamıyla öyrəndikdən sonra böyük Arakan imperatorluğunu qurmuşdular. Arakanın əvvəlki adı Rohingiyadır. Arakanda əsas iki  etnik qrup var. Bunlardan islamı qəbul etmiş Rohingyalar və azınlık durumunda olan buddist Maglar.
  Arakan təpələrində çoxu animist olan bir neçə qəbilə də yaşamaqdadır. II Dünya savaşında Arakan cəbhəsindəqulluq etmiş bir ingilis əsgəri Arakan müsəlmanlarının etnik xarakteri ilə bağlı bu ifadələri işlətmişdir." Daha əvvəl gördüyüm heç bir hindli ya da Birmaliya bənzəmirlər. Adları, geyimləri və adətləri ərəblərə bənzəyirlər. Qadınlarda, xüsusilə də gənc qızlar da fərq ediləcək dərəcədə ərəb təsiri görmək mümkündür. ( Yəqin ki, dindən dolayı)
 Buddist Magların kökü haqqında ən güclü iddia Hindistanda eradan əvvəl krallıq quran Magadha-Ray ailəsindən gəldiyidir. Hindistanda Mauriya sülaləsinin çöküşündən sonra Buddizm zəyifləməyə başladı və Hinduizmlə çatışmalara girdi. Buddistlər rəqib Mahayana Buddist təriqəti tərəfindən işgəncələrə məruz qalıb şərqə doğru qaçdılar. Bölgədə hökmranlıq sürən dindaşları Tibet-Birmalar və Moğollar ilə nigaha girdilər. Saf Ari irqinə aid xüsusiyyətlərini itirdilər. Həm hind həm moğol olan bu mələz irq, bu günün saf Tibet-Birma və Moğol irqindən asanlıqla ayırd edilir.
  Əldəki bütün tarixi dəlillər Arakanın qədimlərdə Hind torpağı olduğunu söyləməktədir. Xronikaların krallar silsiləsinə dair verdiyi bilgilər, eradan əvvəl 2666 illərinə dayanır. Bu informasiyalardan ən güclü olanı Dhannavati Krallığı ilə bağlıdır.
  İslamın Arakana Yayılması; Ərəblər dənizçilik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Ərəb tacirlər və dərvişlər yerli xalq arasında təbliğat aparmağa başladılar. Özlərini dinə həsr etmiş bu insanların əxlaqları və vəzifələrini böyük eşqlə icra etmələri qısa müddətdə  bir çox kişinin müsəlman olmasına səbəb oldu.
 Tarixçi G. E. Harveyin də qeyd etdiyi kimi " Buddist ölkə X yüz ildən sonra yayılan islama qarşı duracaq durumda deyildi. Arakanlı qadınlar, islamın təsiri ilə Birmadakı qadınlardan fərqli bir həyat  yaşamağa başladılar.
   Arakan kralı Narameiklanın 1404-cü ildə qonşu Buddist Tripura ya da Hindu dövlətinə sığınmaqdansa müsəlman Benqalı seçməsini də vurğulamaq lazımdır. Benqal hökmdarı Sultan Qiyasəddin Əzəm şah tərəfindən çox yaxşı qarşılandı. Mənəvi lider Nur Kutub Aləmdən islamı öyrəndi. Bir tarixçinin dediyi kimi " Buddizmdən uzaqlaşdı, yadlaşdı və islamın təsirinə girdi."
 Narameiklanın  islamı qəbul etdikdən sonra aldığı isim Suleyman şah oldu. 1430-cu ildə Suleyman şah taxta oturdu. Zabuk şahın dövründə (1531-1553) Arakan imperatorluğa çevrildi. II Səlim şahın ( Tiri Tudamma) ölümündən sonra taxta buddist maglar keçdi.
  1942-ci il Müsəlman Qətliamı;- Birma Yaponiya tərəfdən müharibəyə girdi. İngilislər çəkildiyində, Arakan bölgəsinin idarəsi bir budist mag olan U Kyav  Khineye verildi. Bu magları son dərəcə məmnun etdi. Yaponlar 23 mart 1942-ci ildə Akyabı bombaladılar. Sağ qalan ingilis əsgərləri geridə çoxlu silah qoyaraq Akyabı tərk etdilər. Takin partiyası tezliklə Birmanın müstəqillik əldə edəcəyini düşünürdülər. Müsəlmanları bu xaos ortamında məhv etməliydilər ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra onlara problem yaratmasınlar. Buddist magları müsəlmanların üzərinə qışqırtdılar. Buddist maglar Birma idarəsi altında yaşamağı müsəlmanlarla bir arada azad yaşamaqdan üstün tutdular. 28 mart 1942-ci ildə müsəlman qətliamı başladı. Müsəlmanlar qanlarının son damlasına qədər mücadilə etsələrdə güclü silahlara sahib Takinlərin qarşısında sonacan dirənə bilmirlər. Lemro çayı məsum insanların qanına boyanmışdı. Lengvinin müsəlman kəndliləri əllərində tək bir silahla  Maglara qarşı qəhrəmancasına dirəndilər. 100 mindən çox müsəlman öldürüldü, minlərcə müsəlman kənd yerlə bir edildi.
  İngilis ordusu 1944-cü ilin sonlarına qədər Arakanı yaponlardan təmizlədilər. Arakan cəbhəsində yer alan bir ingilis bunları yazır." Savaşdan öncə Arakanın tamamı həm maglar, həm də müsəlmanlar tərəfindən mühasirəyə alınmışdır. Bu savaş sonucu maglar ölkənin güney hissəsini, müsəlmanlar quzey hissəsini  ələ keçirdilər. Müsəlmanlar çox əzimli və qeyrətliydilər. İndiyə qədər gördüyüm və savaşdığım taborlar qədər mükəmməl idilər. Yüz illərlə düşmən bir ölkədə yaşamalarına rəğmən həyatda qalmağı bacarmışdılar. Onları yəhudilərə də bənzətmək olar.
  Arakanlı müsəlmanlar ingilis əsgərlərinə xidmət edirdilər. Gələcəylərini ingilislərin qalib gəlməsinə bağladıqları üçün ingilislər üçün savaşdılar və öldülər. Bir ingilis müəllif, bu insanların ingilislərə yardımları ilə bağlı bunu yazır." Bu insanlar olmadan biz eşitməz və görməzdik. Onlar bizim gözümüz, qulağımız, nəşə qaynağımız oldular. Gələcəkləri bizim əllərimizdə idi. Arakanda xoşbəxt bir millət və ədalətli ölkə yarada bilərdik. Göstərəcəyimiz hər nəzakət və edəcəyimiz hər bir yaxşılıq bizə artıqlaması ilə geri dönəcəydi. Onların bizə qarşı göstərmiş olduğu ədalət və etmiş olduqları yaxşılıqlar bir gün geri ödəniləcəkmi?". İngilislərin mövqeyi isə ortadadır. Yardım etdikləri kişilərin soyundan gələnlər , Rohingyaların Arakanın yerliləri olduqlarını belə qəbul etməzlər.
  1978-ci ildə Arakanlıları bölgədən atmaq üçün "Nagamin" və ya " Kral Dragon əməliyyatı" həyata keçirildi. Müsəlman qadınlara təcavüz edildi. Müsəlmanlar Banqladeş sərhədlərinə tərəf qaçmağa başladı. 300 min mültəci Banqladeş düşərgələrində yaşamağa başladı. Mültəci sayının çoxluğu dünyanın diqqətini bu bölgəyə çəkdi. Basqılar nəticəsində Birma geri addım atdı. 200 min müsəlman yenidən vətənlərinə döndü. 40 min mültəci isə düşərgələrdə can verdi.
 1991-ci ildən sonra da müsəlmanların durumunda dəyişiklik olmadı. Banqladeşdən dəvət edilən buddistləri müsəlman torpaqlarında məskunlaşdırırdılar. Müsəlmanları buddist kəndlərinin salınmasında işlədirdilər. Onların əli ilə kəndlərin müxtəlif yerlərinə Budda heykəlləri qoyurdular. Müsəlmanların sayını azaltmaqda məqsəd müsəlmanların muxtariyyət istəylərinin qarşısını almaq idi. Bölgəni buddistləşdirmək planlaşdırılır. Müsəlmanlar əleyhinə kitapçalar paylanır. Bu kitapçalarda müsəlmanların digər dinləri basdırmaq istəyi, Birmanı islam dövləti halına gətirməyi planlaşdırdıqları yazılır. 2001-də Əfqanıstanda minillik Budda heykəlinin yıxılması gərginliyi daha da artırır.
  Birma xuntasının 2005-ci ildə gətirdiyi daha bir qanun, Arakanlı müsəlmanların Qurban bayramını qeyd etməsinə aiddir. Arakanın quzeyində yaşayan müsəlmanların kəsdikləri qurbanlardan vergi alınmışdır.
  2005-in yazında musson yağışlarının gecikməsi  princin yetişməsini də gecikdirdi. Arakanlılar aclıqla üzbəüz qaldılar. 11 ildir Arakana qida yardımı edən Dünya Qida Proqramının yardımları, Birma xuntası tərəfindən  heç bir açıqlama verilmədən əngəllənmiş; yazda gəlməli olan yardım sentyabrda Arakana çatmışdır.
  28 may 2012 tarixində Ramri qəsəbəsində buddist Rakhinə bir qadının 3 müsəlman tərəfindən təcavüzə uğraması müsəlmanlara qarşı yeni bir şiddətin başlanğıcını qoydu. 3 iyun2012 ci ildə 10 müsəlman Taungopda avtobusla səyahət edərkən buddistlər tərəfindən linç edildi. Buna etiraz olaraq  yüzlərcə müsəlman  Maungdav şəhərindəki məscidə toplanmışdı. Çıxan çatışmalarda çox sayda müsəlman yaralanmış və öldürülmüşdü. Buddist fanatiklər və Birma polisi müsəlman kənd və qəsəbələrinə basqınlar düzənlədilər.
                 İnsan Haqları Acısından Mövcud Durum
1. Arakanda həbs edilmiş və işgəncə görən çox sayda müsəlman vardır, ancaq kimlikləri və sayları haqqında dəqiq bilgi yoxdur.
2. Qadınlara təcavüz edilməktədir.
3. Səyahət qadağasının yanında küçəyə çıxma qadağası həyatı tamamən iflic etməktədir.
4.Camilər, məscidlər, evlər, məktəblər yıxılmaqdadır.
5. Dövlətdən icazəsiz məscid və mədrəsələr təmir edilə bilməz. Buna nəzarət etmək üçün məscid və mədrəsələrin ildə 3 dəfə fotosu çəkilməlidir. İcazəsiz təmir yapılarsa 6 il həbs cəzası və para cəzası təyin edilir. Son 20 ildə yeni cami və mədrəsə tikilməsini icazə verilməmişdir.
6. Bütün ailə üzvlərinin yer aldığı bir fotoqraf hər il hökümət yetkililərinə təslim edilməlidir. Doğan hər cocuk və ölən hər ailə üzvü üçün dövlətə vergi verilməlidir.
6. Müsəlmanların səyahət azadlığı yoxdur. Bir müsəlman kəndindən digərinə getmək üçün dövlətə vergi verməli və icazə almalıdırlarş
7. Beton evlər tikməsi yasaq olan müsəlmanlar, evlərini taxtadan tikməlidirlər. Dövlətə aid edilən bu evlər yanlışlıqla yanarsa ev sahibi dövlətin evini yıxmaqdan 6 ilə qədər həbs cəzası alır.
8. Bir müsəlman iş yeri aça bilmək üçün bir buddistlə ortaqlıq qurmalıdırlar. Bu ortaqlıqda Buddist sərmayə qoymadan işlətmənin yarısına ortaq olmalıdır.
9. Müsəlmanlar  heyvanları üçün hər il dövlətə vergi verməlidir.
10. Müsəlmanların evlənməsi iznə tabedir. Evlənmək istəyən müsəlman qadın və kişilər dövlətə ayrıca vergi ödəmək zorundadılar. Vergiləri ödəsələr belə dövlət icazə verməsə evlənə bilməzlər.
11. Müsəlmanlar xəstələndiyində dövlət xəstəxanasına gedə bilmirlər.
12. Müsəlmanlaər ən son liseyə qədər oxuya bilərlər.
13. Müsəlmanların dövlət işində işləməkləri qadağan olunub, bir müsəlman dövlət məmuru yoxdur.
14. Müsəlmanlar cib telefonundan istifadə edə bilməzlər.
15. Müsəlmanlar heç bir haqq almadan dövlət ya da buddistlərin həyətində işlədilir.
16.Müsəlmanların vətəndaşlıq haqları yoxdu. Müsəlmanlara üzərində "yabançılara aiddir" kəlməsi yazılan bir kimlik verilir. Heç bir keçərliliyi yoxdur. Sadəcə bilgi amaclıdır.



   

Xeybər- İslami Fəthlər silsiləsi II

 Rəsulullah hicri 7-ci ildə Xeybərlilərə qarşı savaşa çıxdı. Xeybər xalqı Peyğəmbərə qarşı dirəşdilər və müsəlmanlarla savaşdılar. Rəsulullah 1 aya yaxın onları muhasirə etdi. Sonunda xeybərlilər həyatlarının qorunması, uşaqlarının buraxılması şərtiylə Xeybərdən çıxıb getməyi və torpaqlarını, qızıl və gümüşlərini, üzərindəkilər xaric, geyim və silahlarını müsəlmanlara buraxmağı və heç bir şey saxlamayacaqlarını,( saxlasalar əgər anlaşmanın hökümsüz qalacağı bildirildi)qəbul etmək surətilə hz. Peyğəmbər ilə sülh bağladılar. Yəhudilər, içində Huyeyy ibn Ahtabın qızılları olan bir qutunu gizlətdilər. Huyeyy bu qutunu Bəni Nadir yəhudiləri Mədinədən çıxarılandan sonra Xeybərə aparmışdı. Rəsulullah Huyeyy daha öncə öldürüldüyü üçün , Saye ibn Amra " Huyeyin gətirdiyi qutuya nə oldu"? deyə soruşdu. O "savaşlar və məsrəflər sonucu bitdi"deyə cavab verdi. Bunun üzərinə peyğəmbər " az vaxt keçdi və çox mal var idi" deyərək verilən cavabın doğru olmadığını ifadə etdi. Sayeyi cəzalandırmağı əz Zubeyrə həvalə etdi. Bunun üzərinə  Saye: " Huyeyyin bu xarabada dolaşdığını gördüm" dedi. Müsəlmanlar göstərilən yerə getdilər və orada qutunu tapdılar.
 Rəsulullah Əbul Hukaykın iki oğlunu öldürdü. Anlaşmanı pozduğları üçün onların qadınlarını və uşaqlarını əsir aldı, mallarını qənimət götürdü və Xeybərdən sürgün etmək istədi. Xeybərli yəhudilər  peyğəmbərə yeni təklif etdilər: "Biz torpağı işləməyi və xurma yetişdirməyi yaxşı bilirik, buna görə bizi yerimizdə burax."
  Rəsulullah yetişən meyvə və taxılın yarısı qarşılığında onları yerlərində buraxdı və onlara: " Allahın sizi burada buraxdığı müddətə qədər mən də sizi burada buraxıram" dedi. Çünki, peyğəmbər və əshabının bu torpaqlarda işləyəcək işçiləri və vaxtları yox idi.
 Ömər b. Əl Xəttabın xilafəti zamanında, aralarında vəba xəstəliyi yayıldı. Bundan başqa, müsəlmanlara qarşı pis davranırdılar. Rəsulullah belə buyurmuşdur; " Ərəb yarımadasında iki din bir arada olmayacaqdır." Ömər bu hədisin peyğəmbərin söyləyib söyləmədiyini incələdi. Sonunda, hədisi söyləmiş olduğunu inandırıcı dəlillərlə sübut edildiyində Xeybər yəhudilərini yerlərindən sürgün elədi. Xeybər torpaqlarını savaşda iştirak edən müsəlmanlar arasında bölüşdürdü. Peyğəmbərin xanımlarına da hissə ayırdı və onlara: sizlərdən kim istəyir məhsul götürsün, kim istər torpaq alsın, hissələri varislərinə də qalacaqdır." dedi.
  Abdullah ibn Rəvaha hər il Xeybərə gəlir, yetişən məhsulu hesablar, sonra yarısını onlardan alırdı. Xeybərlilər Abdullahın hesabdakı aşırı həsassiyətinə görə peyğəmbərə şikayət etdilər. Bundan başqa, Abdullaha rüşvət təklif etdiklərində o belə cavab verdi:
  " Ey Allahın düşmənləri! Mənə harammı yedirtmək istəyirsiz? Allaha and olsun ki, mənim üçün  insanların ən sevgilisi olan bir zatın qatından sizə gəldim. Sizin topluluğunuzdan meymun və donuzlardan daha çox nifrət etməkdəyəm. Amma, sizə qarşı olan nifrətim və ona qarşı olan sevgim, məni, sizə qarşı heç bir zaman ədalətsizliyə sürükləməyəcəkdir. Bundan sonra xeybərlilər: " göylər və yerlər ədalətlə qaimdir" deyə qarşılıq verdilər.
  Əl Hüseyn ibn əl Əsvəd- Yəhya ibn Adəm- Abdüssəlam ibn Harb- Şubı və əl Hakem yoluyla rəvayət etmişdir:
  Abdurrəhman ibn Əbu Leyla Allahın "Onlara yaxın bir fəth bəxş etmişdir"( Fəth surəsi18) ayətində müjdələnən fəthin Xeybər fəthinə, və "sizin təsəvvür etmədiyiniz başqa qənimətlər" ( Fəth surəsi 21) ayətinin də Sasani və Bizans fəthlərinə işarət etdiyini rəvayət etmişdir.
  Xeybər qənimətləri 36 hissəyə bölünmüşdü. Bu hissələrin hər biri, yüz hissə qəbul edildi. Bunlardan 18 hissə  müsəlmanlara verildi və onlar öz aralarında bunu bölüşdürdülər. Rəsulullaha digər müsəlmanlar kimi  bundan bir hissə verildi. Digər  18 hissə isə, peyğəmbərə qonaq gələnlərlə heyət mənsublarına və digər ehtiyaclarını sərf etmək  üçün Rəsulullaha verildi.
               ****                                                                   ****
   Hicri 38-ci ilin sonu və 39-cu ilin başlarında Əli ibn Talibin xəlifəliyi zamanında, əl Haris ibn Mürrə əl Abdi, Əlinin izni və öz istəyi ilə Sind hüdudlarına gəldi, zəfər qazandı, qənimət və əsirlər əldə etdi. Daha sonra əl Haris və az bir qismi istisna olmaqla yanındakılar 42-ci ildə Kikan torpağında öldürüldülər.
  Osmanın dövründə Said Təbəristana yürüdü. Əlinin iki oğlu Həsən və Hüseyn bu savaşlarda Said ilə bərabər idi.
 Mərv mərzbanı Mahaveyh Əlinin xəlifəliyi dövründə Əlinin yanına gəldi. Əli dehqanların və digərlərinin cizyəni ona ödəmələrini bildirən bir vəsiqə yazdı. Ancaq Xorasan xalqı, onlara üsyan etdi. Bunun üzərinə Əli  Cade ibn Hubeyrə  əl Mahzumiyi Xorasana göndərdi. Cade buranı fəth edə bilmədi. Xorasandakı qarışıqlıq, Əlinin öldürülməsinə qədər davam etdi.
   Əli ibn Əbu Talib bunları dedi: " sizlərdən birisi bizimlə bərabər Müaviyəyə qarşı savaşmaq istəməzsə, atasını alsın və Deyləmə getsin, onlarla döyüşsün!" Mən də ( İsmayıl ibn Mürrə əl Həməzani) oraya gedənlərdən idim. Bizlər 4-5 min kişi idik.
  İstifadə olunan mənbə; Əhməd ibn Yəhya əl Bəlazuri; Fütuhul Buldan.