Erməni Dilində Say Sistemi

1-մեկ (mek)                      6-վեց (vets)
                                            7-յօթ (yot)
2-Երկու (yerku)                8-ութ (ut)
3-երեք (yerek)                  9- ինն (in)
4-չորս (çors)                     10-տասը (tas)
5-հինգ (hinq)
    Sonraki saylar Azərbaycan dilində olduğu kimi düzəlir. Yuvarlaq rəqəmi əzbərləmək kifayətdir. Məsələn:
    11- տասնմեկ- (Tasnmek)10 və bir rəqəmlərinin birləşməsidir. Bu qayda ilə 19-a qədər düzəldirsiz.Ona görə ancaq yuvarlaq ədədləri və 9-a qədər ədədləri əzbərləməniz kifayətdir.
  20-քսան (ksan)
  30-երեսում (Yeresun)
  40-Քարասում (karrasun)
   50-հիսուն (hisun)
  60-վաթսուն (Vatsun)
  70-յոթանասուն (yotanasun)
  80-ութսուն (utsun)
  90-իննսուն (insun)
 100- հարյուր ( Haryur)
  100-dən sonrakı rəqəmlər də eyni qayda ilə düzəlir, məsələn: 114- haryur tasn çors,yəni,100 (haryur)-10(tasn)-4(çors)
 200- երկուհարյուր (yerku haryur)
  300-երեք հարյուր (yerek haryur)
400- չորս հարյուր (çors haryur) və s.  Qalanları da bu üsulla 1000- qədər düzəldirik.
  1000-հազար (hazar)
1943-hազար (1000)ինը (9) հարյուր (100) քառասուն (40) երեք (3)
  Sıra sayları miqdar saylarının sonuna երորդ(yerord) şəkilçisi artırılaraq düzəlir. 2,3,4 rəqəmlərinə isə րորդ (rord) şəkilçisi əlavə olunur.
 Birinci sıra sayı առաջին (arracin) olaraq yazılır.
  Erməni dilində 20-ci illər,30-cu illər və s. Ական-akan(cı,ci,cu,cü) və թվականներ ifadələri ilə düzəlir.Məsələn:
  Ութսունական թվականներ (utsunakan tvakanner)-80-ci illər
  (Hatəm Cabbarlı-Erməni dili)
http://mariatudor.com/erm%C9%99ni-dilind%C9%99-saylar/

Qızıldərililər

Tədqiqatçılara görə Kolumbun Amerkaya ayaq basdığı tarixdə buranın 30-50 milyon əhalisi vardı.  Az deyənlər isə bu rəqəmi 10 milyon ilə sınırlandırır.
 Kolumbun gündəliyində Amerikanın yerlilərindən heyranlıqla  bəhs edilir: Dünyada onlardan şirin dilli insanlar yoxdur, hər zaman gülürlər. Son dərəcə dürüst, əliaçıq insanlar. Nə istəsən verirlər. Başqalarını özlərindən artıq sevirlər. Onlardan yaxşı xidmətçi çıxar. Əlli nəfərlik dəstə ilə onları asanlıqla tabe edə bilərik. Nə istərsək edərlər.
 Bartolamey de Las Kasas yerli xalqa xristiyanlığı təbliğ etmək üçün Amerikaya gedən bir papazdır. Qızıldərililərin haqlarını qorumuş, onların lehinə qərarlar çıxarda bilmişdir. Onun qeydləri faciənin boyutunu bizə göstərir.
  Qızıldərililərin yardımı olmasaydı Avropalılar burada yerləşə bilməzdilər. Morqan yazır ki, qızıldərililər ingilisləri yalnız buraxmaqla onların işini bitirə bilərdilər. Amma onlar bunu etmədilər və qədərlərini yazmış oldular.
  Dominikan keşişlərinin yazdığı bir qeyddə İspaniya əsgərlərinin südəmər uşaqı olan hindu qadının körpəsini əlindən alıb köpəklərə atması yazılır. Məhkumlar arasında yeni doğum yapan qadının körpəsi ağlarsa onu alıb daşlara çırpardılar.
  Qaçan qızıldərililərin arxasıyca ov itləri salınırdı. Oradaca parçalanırdılar.
    Vali Vilyam Bradford bir çox qızıldərilinin çiçək xəstəliyindən acınacaqlı şəkildə öldüyünü yazır. Narraqansetler və Vampaonaglar kimi qəbilələr 1675-76-cı illərdə Kral Flipp muharibəsi kimi bilinən savaşda öldürüldülər.
 İspaniyalılar təlim görmüş köpəklərlə qızıldərili kəndinə girdilər. Qaça bilməyən xəstə bir qadın köpəklərdən qurtulmaq üçün özünü iplə tavana bağladı, uşağınıda ayağına bağladı, ancaq köpəklər uşaqı parçaladılar.
  Yerliləri evlərə həbs edib onları diri diri yandırırdılar. Sırf zövq üçün əlləri, burunları, qulaqları kəsilirdi. Bir dəfəyə qızıldərilinin başını kəsə bilərəm deyib şərt kəsirdilər. Ov köpəklərinin ac olduğunu düşününcə qızıldərili uşaqlarını parçalayıb köpəklərə yedirdirdilər.
  Qızıldərili uyğarlıqlarını dağıdan faciənin bir səbəbi bilmədikləri şeylər deyil, bildikləri və ya bildiklərini sandıqları şeylərdi. Günəş tanrısı və ya onun oğlu, o ağ saqqalı, ağ tənli övliya bir zaman rahibləri olmuş, sonra da günəşin batdığı yerə getmiş yenə gələcəm demişdi. Azteklərin 52 il dönemli esr inanclarına görə her yeni gelen il ya felaket getirer ya da müjdeyle geler. 1519 belə bir dönəm idi. Meksikanin şerqinden evliyalarin geri geldiyi xeberi gelmişdi. Həm də gah 4 ayaqli heyvana gah da iki ayaqlı insana bənzədiyi söylənilirdi. Yəni ata minib düşürdülər. Astek imperatoru Moktezuma özünü günəş soyundan bilirdi. Əqrabalarına hörmət göstərilməsini əmr etdi.
 Hernan Kortez Meksikani belece feth etdi.
  Kolumbun Amerkaya ayaq basmasindan keçən 150 il ərzində ölən qızıldərililərin sayı iki dünya savaşında qətl edilənlərin sayından çoxdur. Orta və Cənubi Amerkada 15 milyon oldular.16-cı yüzillikdəki sayları 5o milyon olduğunu nəzərə alsaq əgər o soyqırım olmasaydı sayları bir neçə 100 milyon olmalıydı.
  Türklər və Qızıldərililər:
 Dumezil inkaların keçua dilindən bəzi kəlmələri türkcəylə qarşılaşdrmışdır. 
 Tuka (Keçuaca) tükürmək (türkcə)
 Paku --- Bak                         kayık--Cənubi  Amerikada kayak  (Qayıq yəni)
Khapao-- Kaba                       Ak kapı-----Ak Kapana (İnk saray qapısı)
İpa---apa, aba (türkcə)abla mənasında     cəhənnəm qədim türkcədə tamu---qızıldərililərdə Tano
Ku---ko, koymak                                    ata----əcdad, ata(ink imperatoru Ata-Hulpa)
Kaşa (qış gecəsi donu)--kış (türkcə)     kun---gün
Kuli( kül)-----kül (türkcə)          Hun------on (10)
Kalı---kalın                    it--- (asteklərin tüksüz köpəyi) it zcu intli
Karvin-karın                  kis-kız
kasa--kes(mek)             mi?---------türkcə mi
Tavğa--tağ,dağ
Takhıla-tağıl, dağılma
Khipu--ip             la(şəkilçi)-------la
Çur---Dur             tak---ta ki(türkcə)
as---az
  Çuvaş türkcəsində sayları keçua dilindəki saylarla muqayisə etmişdilər. Çuvaşca taval (4)--keçua dilində tava, ulta (6)- keçua dilində halta və s. Monqollarda 4 rəqəmi istisna olmaqla qalan saylar türk dillərində yoxdu. Nigen, goyar, Hurban, Dörben, Tabun, Jirhuhan monqol rəqəmləridi. Gördüyünüz kimi 4-dən başqa heç biri türk dillərinə uyğun gəlmir.
                                                    *******************************************************
 Vaşinqtonda 1875-ci ildə bir komissiya quraraq görüş yeri olan Ağ dərəyə getdilər. Bu heyət hər zamanki kimi yerlilərə şamanizmi tərk edib xristiyanlığa dəvət edən bir papazdan, bir general və tacirdən ibarət idi. Gündəmdə Qaratəpənin yerlilərdən alınması məsələsi var idi. Ən uzaq Sioux qəbilələrinə xəbər salındı. Böyük Şaman və Şef Oturan Buğa xəbərçiə belə cavab verdi: Ged və söylə ki, satılacaq tək bir torpağımız yox, əyilib yerdən bir ovuc torpaq alıb sovuran şaman əlavə etdi: Bu qədər belə yoxdu. Amerikalılar Qaratəpə üçün Siouxlara 6 milyon dollar təklif edirdilər. Oysa Qaratəpədə tək bir mədən 500 milyon dollar gəlir verirdi. Sonuc olaraq aralarında savaş çıxır. Qızıldərililər ilk başda zəfər qazansalarda nəticə olaraq təbii ki, ingilislər qazandı

Azərbaycanda Malakanlar

Malakan isminin  altı fərqli anlam daşıdığı, bunlardan beşinin dini mahiyyət kəsb etdiyi söylənilir. Ən yayğın görüşə görə Ortodoksal kilsəsi pəhriz dönəmində süd və süd məhsulları yeyən və kilsədən ayrılan qrupa ruscada süd içənlər mənasını verən malakan adını vermişdir.
  İvanovka İsmayıllı rayonuna bağlı 3.000 əhalisi olan kənddir. Malakanlar və Dukhoborlar bura 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra köçürülməyə başlamışlar. Malakanların verdiyi bilgiyə görə 1834-cü ildə 11 Malakan ailəsinin burda yerləşməsi ilə İvanovka kəndi qurulmuşdur. Daha sonra 1949-cu ildə Dağıstandan gələn ləzgilər və 1950-ci ildə Azərbaycan türkləri burada məskunlaşmışdılar. Kənddə 2500 xristiyan, 500 müsəlman yaşamaqdadır. Sovetlər sistemində qurulan kolxoz sistemi burda hələ də qalmaqdadır.
 Malakanlardan ilk dəfə XVIII əsr ruz yazılı qaynaqlarında bəhs edilməyə başladı. Bu dönəmdə Rusiyada Qərb dəyərləri yayılmağa başlayırdı və bu dəyərlər rus kəndlisinin dini inanclarına və yaşam tərzinə müdaxilə etməkdəydi.
 Bir kəndli hərəkatı olaraq meydana çıxan malakanizm orta əsr kəndli hərəkatlarında fərqli bir yol seçmişdir. İqtidarı ələ keçirmək üçün radıkal şüarlar irəli sürməmişdilər. Hətta qətliamlar və soyqırımlar qarşısında səssiz qalmışdılar. İsanın şiddət qarşıtı görüşlərini özlərinə düstur etmişdilər. Buna görə silah daşımaq, istifadə eləmək və hətdə hərbi uniforma geymək dinlə-
rində yasaqlanmışdır. Məzhəbin yaradıcıs olaraq dərzi Semon Ukleyin olmuşdur. Malakanlar arasında ruhban sinfi yoxdur. "Presviteru" adlanan camaat rəhbərləri vardır. Amma presviterular ruhban sinfi kimi nə imtiyazlara malikdir, nə də dini işə çevirmiş xüsusi mütəxəssislərdir. Ruhban iyerarxiyasını rədd etməkdədirlər. Onların fikrincə ağıl sahibi, dürüst, toplum nəzdində hörməti olan hər kəs "presviteru" olub ayini yönəldə bilər.
   Malakanizm yarandığı ilk günlərdən müxtəlif qollara ayrılmışdır. Musəviliyə yaxın olan Subbotniklər, ayinlərində hər cür coşğunluğu rədd edən Postoyanyilər və ayinlərində müqəddəs ruhun təsiri ilə vəcdə gəlib zıplayan Prygunlar malakanizmin içindən çıxmışdır. İvanovkaya gələndə eyni təriqətin daşıyıcıları olan insanlar günümüzdə baptiz, kharizmat və malakan camaatlığına bölünmüşlər.
   Dinlərinə görə sürülməyi, qətl edilməyi gözə alan malakanlar Çarizm dövründə həm iqtidarla həm iqtidarın dəstəkləyicisi olan Rus Ortodoks kilsəsi ilə məsafə saxlamışdılar. Elə başa düşmək olar ki dindən uzaq duran bolşeviklərlə də münasibətlər bu formada davam edəcəkdi. Amma Sovet dövründə malakanların sahibləndiyini görürük. Hətta Qarsdakı 35 malakan kəndindən 32-si SSRİ ərazisinə köç etmişdir.
  Bir Presviteru  Ortodoks kilsəsindən ayrılmalarını İsanın həyatı ilə belə əlaqələndirirdi:
  İncildə yazılır kı, yerə, torpağa, ikonalara (şəkillərə) tapmaq olmaz. Ancaq Allaha tapmaq lazımdır. Bu səbəblə kilsəylə mübahisə etmişlər. İsa dedi: məni qovdular, sizi də qovacaqlar. İsa bizim durumumuzu daha o zamanlar görmüşdü." Malakan məzarlarına xaç işarəsi qoyulmaz. Malakanlar uzaqdakı qohumlar gəlib görsün deyə cənazəni 3 gün evdə saxlarlar. Presviteru 3 gün boyunca gəlib dua edərlər. Cənazə evdəykən gözəl paltarlar geydirilir. Qadına ağ paltar, kişilərə isə qara kostyum geydirərlər. Cənazənin ardından 7 və 40 mərasimləri verilir. Malakanlılar evlənincə atalarının evindən ayrılıb özünə ev tikər. Ondan sonra bir daha atasının evinə getməz. Valideynləri yaşlanib əldən ayaqdan düşsə də dönüb bir qb yemək verməz. Pragolga adlanan yığıncaqları öz yerini "diskotekaya" vermişdi. Müsəlmanların çayxana açmaq istəyinə malakanlar qarşı çıxmışdılar. Kəndin böyükü sədr " çayxana açılacağı təqdirdə hər kəs işləməyə təmbəllik edəcək" deyirdi. Malakanlılar isə " zatən gün boyunca işdə oluruq. Nə zaman vaxt tapıb orda çay içəcəyik. Çay istərsək, çalışdığımız yerdə çay saatında çay hazırlaya bilərik. Bunun üçün başqa yer açmaqa nə lüzum var ki.
 Malakanlarda əlavə pul yığmaq yasaq olduğu üçün əllərinə keçən pulları geyimə, mətbəxə xərcləməkdədirlər. Dinlərin də donuz əti yemək,şərab içmək, siqaret çəkmək qadağan olunsa da praktikada müsəlmanlar kimi bu qaydalara əməl edən yoxdur.
 (Cagir Ceyhan Suvari-Rus köylü hərəkatından günümüzə malakan inancı)

Arakan Tarixi

İngilislərin vaxtında Arakanın ərazisi 51.800 km2 idi. Arakan dar, dağlıq bir ərazidir. Yoma dağları ilə Birmadan ayrılır. "Uzaq şərqə açılan qapı" ünvanına sahibdir. Buddizm Birmadan əvvəl Arakanda boy göstərmişdir. Arakanda Naf, Mayu, Kaladan, Lemro, Ann, Tangup və Sandovay adında 7 çay var. Ən uzunu Kaladan çayıdır. Bu çaylar Benqal körfəzinə tökülür. Çaylar vasitəsilə Benqaliyayla əlaqə saxlamaq Birmayla əlaqə saxlamaqdan daha rahat idi. Bu səbəblə Benqaliyada meydana çıxan dinlər- buddizm, hinduizm və islam Arakana da təsir göstərmişdir. İslamın 1203-cü ildə Benqalda yayılması ilə buradakı müsəlmanlar Arakan üzərində önəmli mədəni və siyasi izlər buraxmışdılar. Arakanda 17 qəsəbə mövcuddur. Akyab Arakanın həm paytaxtı, həm də liman şəhəridir. Dəmir yolu yoxdur. Birma ilə əlaqə dəniz və hava üzərindən qurulur. Quru yolu 3 önəmli keçiddən istifadə olunur.
  Fars dili Arakanı fəth edən Benqal sultanlarının saray dili olduğu üçün, 1845-ci ilə qədər Arakanın da rəsmi dili olmuşdur. Arakan krallarının islamı öyrənmələri 100 il sürmüşdür. Ancaq islamı tam anlamıyla öyrəndikdən sonra böyük Arakan imperatorluğunu qurmuşdular. Arakanın əvvəlki adı Rohingiyadır. Arakanda əsas iki  etnik qrup var. Bunlardan islamı qəbul etmiş Rohingyalar və azınlık durumunda olan buddist Maglar.
  Arakan təpələrində çoxu animist olan bir neçə qəbilə də yaşamaqdadır. II Dünya savaşında Arakan cəbhəsindəqulluq etmiş bir ingilis əsgəri Arakan müsəlmanlarının etnik xarakteri ilə bağlı bu ifadələri işlətmişdir." Daha əvvəl gördüyüm heç bir hindli ya da Birmaliya bənzəmirlər. Adları, geyimləri və adətləri ərəblərə bənzəyirlər. Qadınlarda, xüsusilə də gənc qızlar da fərq ediləcək dərəcədə ərəb təsiri görmək mümkündür. ( Yəqin ki, dindən dolayı)
 Buddist Magların kökü haqqında ən güclü iddia Hindistanda eradan əvvəl krallıq quran Magadha-Ray ailəsindən gəldiyidir. Hindistanda Mauriya sülaləsinin çöküşündən sonra Buddizm zəyifləməyə başladı və Hinduizmlə çatışmalara girdi. Buddistlər rəqib Mahayana Buddist təriqəti tərəfindən işgəncələrə məruz qalıb şərqə doğru qaçdılar. Bölgədə hökmranlıq sürən dindaşları Tibet-Birmalar və Moğollar ilə nigaha girdilər. Saf Ari irqinə aid xüsusiyyətlərini itirdilər. Həm hind həm moğol olan bu mələz irq, bu günün saf Tibet-Birma və Moğol irqindən asanlıqla ayırd edilir.
  Əldəki bütün tarixi dəlillər Arakanın qədimlərdə Hind torpağı olduğunu söyləməktədir. Xronikaların krallar silsiləsinə dair verdiyi bilgilər, eradan əvvəl 2666 illərinə dayanır. Bu informasiyalardan ən güclü olanı Dhannavati Krallığı ilə bağlıdır.
  İslamın Arakana Yayılması; Ərəblər dənizçilik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Ərəb tacirlər və dərvişlər yerli xalq arasında təbliğat aparmağa başladılar. Özlərini dinə həsr etmiş bu insanların əxlaqları və vəzifələrini böyük eşqlə icra etmələri qısa müddətdə  bir çox kişinin müsəlman olmasına səbəb oldu.
 Tarixçi G. E. Harveyin də qeyd etdiyi kimi " Buddist ölkə X yüz ildən sonra yayılan islama qarşı duracaq durumda deyildi. Arakanlı qadınlar, islamın təsiri ilə Birmadakı qadınlardan fərqli bir həyat  yaşamağa başladılar.
   Arakan kralı Narameiklanın 1404-cü ildə qonşu Buddist Tripura ya da Hindu dövlətinə sığınmaqdansa müsəlman Benqalı seçməsini də vurğulamaq lazımdır. Benqal hökmdarı Sultan Qiyasəddin Əzəm şah tərəfindən çox yaxşı qarşılandı. Mənəvi lider Nur Kutub Aləmdən islamı öyrəndi. Bir tarixçinin dediyi kimi " Buddizmdən uzaqlaşdı, yadlaşdı və islamın təsirinə girdi."
 Narameiklanın  islamı qəbul etdikdən sonra aldığı isim Suleyman şah oldu. 1430-cu ildə Suleyman şah taxta oturdu. Zabuk şahın dövründə (1531-1553) Arakan imperatorluğa çevrildi. II Səlim şahın ( Tiri Tudamma) ölümündən sonra taxta buddist maglar keçdi.
  1942-ci il Müsəlman Qətliamı;- Birma Yaponiya tərəfdən müharibəyə girdi. İngilislər çəkildiyində, Arakan bölgəsinin idarəsi bir budist mag olan U Kyav  Khineye verildi. Bu magları son dərəcə məmnun etdi. Yaponlar 23 mart 1942-ci ildə Akyabı bombaladılar. Sağ qalan ingilis əsgərləri geridə çoxlu silah qoyaraq Akyabı tərk etdilər. Takin partiyası tezliklə Birmanın müstəqillik əldə edəcəyini düşünürdülər. Müsəlmanları bu xaos ortamında məhv etməliydilər ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra onlara problem yaratmasınlar. Buddist magları müsəlmanların üzərinə qışqırtdılar. Buddist maglar Birma idarəsi altında yaşamağı müsəlmanlarla bir arada azad yaşamaqdan üstün tutdular. 28 mart 1942-ci ildə müsəlman qətliamı başladı. Müsəlmanlar qanlarının son damlasına qədər mücadilə etsələrdə güclü silahlara sahib Takinlərin qarşısında sonacan dirənə bilmirlər. Lemro çayı məsum insanların qanına boyanmışdı. Lengvinin müsəlman kəndliləri əllərində tək bir silahla  Maglara qarşı qəhrəmancasına dirəndilər. 100 mindən çox müsəlman öldürüldü, minlərcə müsəlman kənd yerlə bir edildi.
  İngilis ordusu 1944-cü ilin sonlarına qədər Arakanı yaponlardan təmizlədilər. Arakan cəbhəsində yer alan bir ingilis bunları yazır." Savaşdan öncə Arakanın tamamı həm maglar, həm də müsəlmanlar tərəfindən mühasirəyə alınmışdır. Bu savaş sonucu maglar ölkənin güney hissəsini, müsəlmanlar quzey hissəsini  ələ keçirdilər. Müsəlmanlar çox əzimli və qeyrətliydilər. İndiyə qədər gördüyüm və savaşdığım taborlar qədər mükəmməl idilər. Yüz illərlə düşmən bir ölkədə yaşamalarına rəğmən həyatda qalmağı bacarmışdılar. Onları yəhudilərə də bənzətmək olar.
  Arakanlı müsəlmanlar ingilis əsgərlərinə xidmət edirdilər. Gələcəylərini ingilislərin qalib gəlməsinə bağladıqları üçün ingilislər üçün savaşdılar və öldülər. Bir ingilis müəllif, bu insanların ingilislərə yardımları ilə bağlı bunu yazır." Bu insanlar olmadan biz eşitməz və görməzdik. Onlar bizim gözümüz, qulağımız, nəşə qaynağımız oldular. Gələcəkləri bizim əllərimizdə idi. Arakanda xoşbəxt bir millət və ədalətli ölkə yarada bilərdik. Göstərəcəyimiz hər nəzakət və edəcəyimiz hər bir yaxşılıq bizə artıqlaması ilə geri dönəcəydi. Onların bizə qarşı göstərmiş olduğu ədalət və etmiş olduqları yaxşılıqlar bir gün geri ödəniləcəkmi?". İngilislərin mövqeyi isə ortadadır. Yardım etdikləri kişilərin soyundan gələnlər , Rohingyaların Arakanın yerliləri olduqlarını belə qəbul etməzlər.
  1978-ci ildə Arakanlıları bölgədən atmaq üçün "Nagamin" və ya " Kral Dragon əməliyyatı" həyata keçirildi. Müsəlman qadınlara təcavüz edildi. Müsəlmanlar Banqladeş sərhədlərinə tərəf qaçmağa başladı. 300 min mültəci Banqladeş düşərgələrində yaşamağa başladı. Mültəci sayının çoxluğu dünyanın diqqətini bu bölgəyə çəkdi. Basqılar nəticəsində Birma geri addım atdı. 200 min müsəlman yenidən vətənlərinə döndü. 40 min mültəci isə düşərgələrdə can verdi.
 1991-ci ildən sonra da müsəlmanların durumunda dəyişiklik olmadı. Banqladeşdən dəvət edilən buddistləri müsəlman torpaqlarında məskunlaşdırırdılar. Müsəlmanları buddist kəndlərinin salınmasında işlədirdilər. Onların əli ilə kəndlərin müxtəlif yerlərinə Budda heykəlləri qoyurdular. Müsəlmanların sayını azaltmaqda məqsəd müsəlmanların muxtariyyət istəylərinin qarşısını almaq idi. Bölgəni buddistləşdirmək planlaşdırılır. Müsəlmanlar əleyhinə kitapçalar paylanır. Bu kitapçalarda müsəlmanların digər dinləri basdırmaq istəyi, Birmanı islam dövləti halına gətirməyi planlaşdırdıqları yazılır. 2001-də Əfqanıstanda minillik Budda heykəlinin yıxılması gərginliyi daha da artırır.
  Birma xuntasının 2005-ci ildə gətirdiyi daha bir qanun, Arakanlı müsəlmanların Qurban bayramını qeyd etməsinə aiddir. Arakanın quzeyində yaşayan müsəlmanların kəsdikləri qurbanlardan vergi alınmışdır.
  2005-in yazında musson yağışlarının gecikməsi  princin yetişməsini də gecikdirdi. Arakanlılar aclıqla üzbəüz qaldılar. 11 ildir Arakana qida yardımı edən Dünya Qida Proqramının yardımları, Birma xuntası tərəfindən  heç bir açıqlama verilmədən əngəllənmiş; yazda gəlməli olan yardım sentyabrda Arakana çatmışdır.
  28 may 2012 tarixində Ramri qəsəbəsində buddist Rakhinə bir qadının 3 müsəlman tərəfindən təcavüzə uğraması müsəlmanlara qarşı yeni bir şiddətin başlanğıcını qoydu. 3 iyun2012 ci ildə 10 müsəlman Taungopda avtobusla səyahət edərkən buddistlər tərəfindən linç edildi. Buna etiraz olaraq  yüzlərcə müsəlman  Maungdav şəhərindəki məscidə toplanmışdı. Çıxan çatışmalarda çox sayda müsəlman yaralanmış və öldürülmüşdü. Buddist fanatiklər və Birma polisi müsəlman kənd və qəsəbələrinə basqınlar düzənlədilər.
                 İnsan Haqları Acısından Mövcud Durum
1. Arakanda həbs edilmiş və işgəncə görən çox sayda müsəlman vardır, ancaq kimlikləri və sayları haqqında dəqiq bilgi yoxdur.
2. Qadınlara təcavüz edilməktədir.
3. Səyahət qadağasının yanında küçəyə çıxma qadağası həyatı tamamən iflic etməktədir.
4.Camilər, məscidlər, evlər, məktəblər yıxılmaqdadır.
5. Dövlətdən icazəsiz məscid və mədrəsələr təmir edilə bilməz. Buna nəzarət etmək üçün məscid və mədrəsələrin ildə 3 dəfə fotosu çəkilməlidir. İcazəsiz təmir yapılarsa 6 il həbs cəzası və para cəzası təyin edilir. Son 20 ildə yeni cami və mədrəsə tikilməsini icazə verilməmişdir.
6. Bütün ailə üzvlərinin yer aldığı bir fotoqraf hər il hökümət yetkililərinə təslim edilməlidir. Doğan hər cocuk və ölən hər ailə üzvü üçün dövlətə vergi verilməlidir.
6. Müsəlmanların səyahət azadlığı yoxdur. Bir müsəlman kəndindən digərinə getmək üçün dövlətə vergi verməli və icazə almalıdırlarş
7. Beton evlər tikməsi yasaq olan müsəlmanlar, evlərini taxtadan tikməlidirlər. Dövlətə aid edilən bu evlər yanlışlıqla yanarsa ev sahibi dövlətin evini yıxmaqdan 6 ilə qədər həbs cəzası alır.
8. Bir müsəlman iş yeri aça bilmək üçün bir buddistlə ortaqlıq qurmalıdırlar. Bu ortaqlıqda Buddist sərmayə qoymadan işlətmənin yarısına ortaq olmalıdır.
9. Müsəlmanlar  heyvanları üçün hər il dövlətə vergi verməlidir.
10. Müsəlmanların evlənməsi iznə tabedir. Evlənmək istəyən müsəlman qadın və kişilər dövlətə ayrıca vergi ödəmək zorundadılar. Vergiləri ödəsələr belə dövlət icazə verməsə evlənə bilməzlər.
11. Müsəlmanlar xəstələndiyində dövlət xəstəxanasına gedə bilmirlər.
12. Müsəlmanlaər ən son liseyə qədər oxuya bilərlər.
13. Müsəlmanların dövlət işində işləməkləri qadağan olunub, bir müsəlman dövlət məmuru yoxdur.
14. Müsəlmanlar cib telefonundan istifadə edə bilməzlər.
15. Müsəlmanlar heç bir haqq almadan dövlət ya da buddistlərin həyətində işlədilir.
16.Müsəlmanların vətəndaşlıq haqları yoxdu. Müsəlmanlara üzərində "yabançılara aiddir" kəlməsi yazılan bir kimlik verilir. Heç bir keçərliliyi yoxdur. Sadəcə bilgi amaclıdır.



   

Xeybər- İslami Fəthlər silsiləsi II

 Rəsulullah hicri 7-ci ildə Xeybərlilərə qarşı savaşa çıxdı. Xeybər xalqı Peyğəmbərə qarşı dirəşdilər və müsəlmanlarla savaşdılar. Rəsulullah 1 aya yaxın onları muhasirə etdi. Sonunda xeybərlilər həyatlarının qorunması, uşaqlarının buraxılması şərtiylə Xeybərdən çıxıb getməyi və torpaqlarını, qızıl və gümüşlərini, üzərindəkilər xaric, geyim və silahlarını müsəlmanlara buraxmağı və heç bir şey saxlamayacaqlarını,( saxlasalar əgər anlaşmanın hökümsüz qalacağı bildirildi)qəbul etmək surətilə hz. Peyğəmbər ilə sülh bağladılar. Yəhudilər, içində Huyeyy ibn Ahtabın qızılları olan bir qutunu gizlətdilər. Huyeyy bu qutunu Bəni Nadir yəhudiləri Mədinədən çıxarılandan sonra Xeybərə aparmışdı. Rəsulullah Huyeyy daha öncə öldürüldüyü üçün , Saye ibn Amra " Huyeyin gətirdiyi qutuya nə oldu"? deyə soruşdu. O "savaşlar və məsrəflər sonucu bitdi"deyə cavab verdi. Bunun üzərinə peyğəmbər " az vaxt keçdi və çox mal var idi" deyərək verilən cavabın doğru olmadığını ifadə etdi. Sayeyi cəzalandırmağı əz Zubeyrə həvalə etdi. Bunun üzərinə  Saye: " Huyeyyin bu xarabada dolaşdığını gördüm" dedi. Müsəlmanlar göstərilən yerə getdilər və orada qutunu tapdılar.
 Rəsulullah Əbul Hukaykın iki oğlunu öldürdü. Anlaşmanı pozduğları üçün onların qadınlarını və uşaqlarını əsir aldı, mallarını qənimət götürdü və Xeybərdən sürgün etmək istədi. Xeybərli yəhudilər  peyğəmbərə yeni təklif etdilər: "Biz torpağı işləməyi və xurma yetişdirməyi yaxşı bilirik, buna görə bizi yerimizdə burax."
  Rəsulullah yetişən meyvə və taxılın yarısı qarşılığında onları yerlərində buraxdı və onlara: " Allahın sizi burada buraxdığı müddətə qədər mən də sizi burada buraxıram" dedi. Çünki, peyğəmbər və əshabının bu torpaqlarda işləyəcək işçiləri və vaxtları yox idi.
 Ömər b. Əl Xəttabın xilafəti zamanında, aralarında vəba xəstəliyi yayıldı. Bundan başqa, müsəlmanlara qarşı pis davranırdılar. Rəsulullah belə buyurmuşdur; " Ərəb yarımadasında iki din bir arada olmayacaqdır." Ömər bu hədisin peyğəmbərin söyləyib söyləmədiyini incələdi. Sonunda, hədisi söyləmiş olduğunu inandırıcı dəlillərlə sübut edildiyində Xeybər yəhudilərini yerlərindən sürgün elədi. Xeybər torpaqlarını savaşda iştirak edən müsəlmanlar arasında bölüşdürdü. Peyğəmbərin xanımlarına da hissə ayırdı və onlara: sizlərdən kim istəyir məhsul götürsün, kim istər torpaq alsın, hissələri varislərinə də qalacaqdır." dedi.
  Abdullah ibn Rəvaha hər il Xeybərə gəlir, yetişən məhsulu hesablar, sonra yarısını onlardan alırdı. Xeybərlilər Abdullahın hesabdakı aşırı həsassiyətinə görə peyğəmbərə şikayət etdilər. Bundan başqa, Abdullaha rüşvət təklif etdiklərində o belə cavab verdi:
  " Ey Allahın düşmənləri! Mənə harammı yedirtmək istəyirsiz? Allaha and olsun ki, mənim üçün  insanların ən sevgilisi olan bir zatın qatından sizə gəldim. Sizin topluluğunuzdan meymun və donuzlardan daha çox nifrət etməkdəyəm. Amma, sizə qarşı olan nifrətim və ona qarşı olan sevgim, məni, sizə qarşı heç bir zaman ədalətsizliyə sürükləməyəcəkdir. Bundan sonra xeybərlilər: " göylər və yerlər ədalətlə qaimdir" deyə qarşılıq verdilər.
  Əl Hüseyn ibn əl Əsvəd- Yəhya ibn Adəm- Abdüssəlam ibn Harb- Şubı və əl Hakem yoluyla rəvayət etmişdir:
  Abdurrəhman ibn Əbu Leyla Allahın "Onlara yaxın bir fəth bəxş etmişdir"( Fəth surəsi18) ayətində müjdələnən fəthin Xeybər fəthinə, və "sizin təsəvvür etmədiyiniz başqa qənimətlər" ( Fəth surəsi 21) ayətinin də Sasani və Bizans fəthlərinə işarət etdiyini rəvayət etmişdir.
  Xeybər qənimətləri 36 hissəyə bölünmüşdü. Bu hissələrin hər biri, yüz hissə qəbul edildi. Bunlardan 18 hissə  müsəlmanlara verildi və onlar öz aralarında bunu bölüşdürdülər. Rəsulullaha digər müsəlmanlar kimi  bundan bir hissə verildi. Digər  18 hissə isə, peyğəmbərə qonaq gələnlərlə heyət mənsublarına və digər ehtiyaclarını sərf etmək  üçün Rəsulullaha verildi.
               ****                                                                   ****
   Hicri 38-ci ilin sonu və 39-cu ilin başlarında Əli ibn Talibin xəlifəliyi zamanında, əl Haris ibn Mürrə əl Abdi, Əlinin izni və öz istəyi ilə Sind hüdudlarına gəldi, zəfər qazandı, qənimət və əsirlər əldə etdi. Daha sonra əl Haris və az bir qismi istisna olmaqla yanındakılar 42-ci ildə Kikan torpağında öldürüldülər.
  Osmanın dövründə Said Təbəristana yürüdü. Əlinin iki oğlu Həsən və Hüseyn bu savaşlarda Said ilə bərabər idi.
 Mərv mərzbanı Mahaveyh Əlinin xəlifəliyi dövründə Əlinin yanına gəldi. Əli dehqanların və digərlərinin cizyəni ona ödəmələrini bildirən bir vəsiqə yazdı. Ancaq Xorasan xalqı, onlara üsyan etdi. Bunun üzərinə Əli  Cade ibn Hubeyrə  əl Mahzumiyi Xorasana göndərdi. Cade buranı fəth edə bilmədi. Xorasandakı qarışıqlıq, Əlinin öldürülməsinə qədər davam etdi.
   Əli ibn Əbu Talib bunları dedi: " sizlərdən birisi bizimlə bərabər Müaviyəyə qarşı savaşmaq istəməzsə, atasını alsın və Deyləmə getsin, onlarla döyüşsün!" Mən də ( İsmayıl ibn Mürrə əl Həməzani) oraya gedənlərdən idim. Bizlər 4-5 min kişi idik.
  İstifadə olunan mənbə; Əhməd ibn Yəhya əl Bəlazuri; Fütuhul Buldan.

Kadisiyyə Savaşı

 Müsəlmanlar Ömərə məktub yazıb onlara qarşı toplanan farsların çox sayda olduqlarını bildirdilər və ondan yardım istədilər. Ömər özü savaşa gedmək istədi və ordugahını qurdu. Bunun üzərinə əl Abbas ibn Abdulmutallib ilə səhabələrdən bəziləri onun qalmasını və ordu və əsgərlər göndərməsini tövsiyə etdilər. O da buna görə hərəkət etdi. Əli ibn Əbu Talib isə döyüşə getməsini məsləhət gördü. Ömər " mən burada qalmağa qərar verdim" dedi və Əliyə döyüşə getməsini təklif etdi. Əli bunu qəbul etmədi. Sonra Sad ibn Vaqqası göndərdi.
 Reyli və ya başqa bir rəvayətə görə Həmədanlı olan Sasani sərkərdəsi Rüstəm gəldi. Məcusilərin sayı təxminən 120 min idi. Bundan başqa, onlarla birlikdə otuz fili olan ən böyük bayraqdarı Derefşikabyan da vardı. Müsəlmanların sayı isə 9-10 min arasındaydı. Bəzi mənbələrə görə 35 min idi.
  Rüstəm Sada elçi göndərib adamlarından bəzilərini göndərməsini istədi. O da, el Muğirə ibn Şubeyi göndərdi. Rüstəm onunla çox danışdı və axırda ona bunları dedi: " sizi içində olduğunuz bu duruma  sürükləyən  şeyin yalnızca keçim sıxıntısı olduğunu bilirəm, sizin qarnınızı doydurarıq və sevdiyiniz şeyləri verib sizləri yola salarıq. Əl Muğirə bu cavabı verdi: Allah bizə peyğəmbəri göndərdi, biz də onun dəvətini qəbul etməklə səadətə çatdıq. O bizə, dinimizi qəbul etməyən kimsə ilə "..boyunlarını büküb əlləriylə cizyə verənə qədər .."(Tövbə 29) savaşmaqı əmr etdi. Bundan dolayı biz səni tək bir Allaha ibadət etməyə və onun peyğəmbərinə  iman etməyə çağırırıq, ya bunu qəbul edərsən ya da sizinlə bizim aramızda qılınc qərar verəcəkdir." Bu cavaba çox sinirlənən Rüstəm əllərini sinəsinə vurdu və dedi: Günəşə və aya and olsun ki, sabah günəş yüksəlmədən öncə hamınızı öldürəcəyik." Müğirə cavabında " Güc və qüvvət yalnız Allahındır" dedi
    Ömər Sada məktub yazıb farsların Kisrasını islama dəvət etmək üzərə bəzi adamlar göndərməsini əmr etdi. Sad Amr ibn Madikerib əz Zubeydi ilə əl Əşas ibn Kays əl Kindiyi bir heyətlə göndərdi. Onlar Rüstəmin yanına gəldilər. Rüstəm "hara getmək istəyirsiz?" deyə soruşdu. Onlar da "sahibinizə" deyə cavab verdilər. Çox danışdılar. Müsəlmanlar: "Bizim peyğəmbərimiz sizin torpaqlarınıza sahib olacağımızı bizə vəd etdi" dediklərində Rüstəm bir zəmbil torpaq istədi və söylədi; " Bizim torpaqlarımızdan sizə bu var""
 Daha sonra müsəlmanlar Kisraya gəldilər və onu islama dəvət etdilər. Kisra qəzəbləndi və müsəlmanlara geri qayıtmalarını əmr etdi və dedi:" Əgər siz elçi olmasaydınız, mən sizi öldürərdim!" Kisra Rüstəmə də məktub yazıb müsəlmanları yanına göndərdiyi üçün onu qınadı.
  Şiddətli bir savaş oldu. Allah Rüstəmi öldürdü. Onun cəsədi qılınc və mizraq yaralarıyla dolu idi. Onu kimin öldürdüyü bilinmədi.
  Əbu Rəca əl Farsi babası və dədəsi yolu ilə rəvayət edir ki, Kadisiyyə savaşında iştirak edirdim. Məcusi idim. Ərəblər bizə ox atdıqlarında, biz "dük, dük" deyərdik; biz bununla iğləri nəzərdə tuturduq. Bizə qarşı bu iğlərin arası kəsilmədi, sonunda dövlətimiz ortadan qalxdı. Bizdən bir kimsə navekiyyə deyilən yaydan ox atınca, onların paltarlarına dəyməkdən o yana keçmirdi. Onların atdıqları ox üzərimizdəki zırhları dəlib keçirdi.( Əl Bəlazuri, Fütuhul Buldan.səh.291,2013)
 Fars ordusunda əsas təhlükə fillər idi. Həmçinin döyüşlərdə aslanlardan da istifadə edirdilər. Fillərin üzərində düşmən cəbhəsini seyr etmək üçün hundur burclar qurmuşdular. Fillər bir neçə gün müsəlmanlara çətinlik yaratdilar. Sonra müsəlmanlardan ölümü sevən bir qrup fillərin üzərinə yeriyib xortumlarını kəsdilər. Bundan sonra fillər geriyə doğru qaçmağa başladılar. ( İbn Haldun, Mukaddimə II)
   Rüstəm savaş əsnasında müsəlmanları bir yerə toplanıb namaz qılarkən gördükdə bunları söylədi: "Ömər köpəklərə ədəb öyrətməklə ciyərimi yedi".( İbn Haldun, Mukkadimə II)
  İsgəndəriyyə şəhərini fəth edərkən İsgəndəriyyə hakimi Mukavkıs, qadınların surların üzərində üzləri içəriyə baxacaq şəkildə ayaqda durmalarını əmr etdi, kişilər isə silahlı olaraq üzləri müsəlmanlara doğru ayaqda durdular. O, bu şəkildə müsəlmanları qorxutmaq istəyirdi. Bunu anlayan Amr ona bir elçi göndərdi və "biz sənin nə etdiyini anladıq, bizlər məğlub etdiklərimizi say çoxluğuna görə məğlub etmədik" dedi.
  

Türklərdə Milli Şüur Problemi

  Mənbə: Əhməd Ağaoğlu- İran və inqilabı
  Deyilə bilər ki, Abbasilər zamanından bəri İran fasiləsiz türklər tərəfindən idarə olunmuşdur. Samanilər, səlcuqlar, xarəzmşahlar, teymurilər, ağqoyunlular, səfəvilər, əfşarlar, qacarlar, hamısı türklərdir. İranı min ildən bəri idarə edən, ona böəzən cahanşümul bir qiymət verdirən türklərdir. Hətta bu gün də İranın dövlət adamları, komandirləri, ordusu əksəriyyətlə türklərdir.
  Fəqət nə çarə ki, türklər başqa yerlərdə göstərdikləri zəifliyi burada da göstərmişlər. Felən və maddətən hakim olduqları halda mənəvi hakimiyyətlərini qurmaqda qüsur göstərmişlər. Hökümət, ordu, ticarət, ziraət və ədəbiyyat əllərindəykən şəxsiyyətlərinin ən canlı və ən davamlı amili olan dillərini qəbul etdirməmişlər və sahibi olduqları dövlətə türk dövləti dedirtməyə önəm verməmişlər. Bu surətdə dövlət milliləşmək qabiliyyətini qeyb etmişdir.
  Doğrudur, bunlar türkcəni tamam buraxmamışlar, öz aralarında, sarayda və türk kütlələri içində türkcəni yaşatmışlar. Fəqət rəsmi dil fars olduğundan və bu dil məktəblərdə, idarələrdə, yazışma və danışıqlarda ümumiləşdiyindən dövlət felən türk olduğu halda, mənən yabançı qalmışdır. Türk əleyhdarlığı güdən milli axınlara bu surətlə əlverişli kanallar buraxılmışdır.
 Sırası gəlmişkən onu da qeyd edək ki, İrana mədəniyyət tarixində mövqe verən, fikir və ədəbi cərəyanların ahmısı türk hakimiyyətləri zamanlarında vücuda gəlmişdir. Ondan əvvəlki dövrlərdə İranın vermiş olduğu yeganə əsər Zərdüştün " Zənd Avesta"sı ilə pəhləvi dilindəki ikinci dərəcəli dini mahiyyətdəki yazılardır. İranın hələ də yaşayan ilk böyük şairləri, məsələn, Rudəki, Unsuri, Usəndi, Firdovsi, Sədilər, Hafizlər və s. hamısı türklər zamanına təsadüf edir.
  Şərqin bütün tarixi isbat edir ki, əgər türk sülalələrində milli şüur olsa idi, bütün bu cərəuanlar türkcə olacaqdı və bu surətlə türk kültürü milliləşərək bütün Şərqə hakim olacaqdı. Əlişir Nəvayinin əsəri isbat edir ki, türk dili belə bir kültürü daşımaq və bəsləmək qabiliyyətinə malikdir. Fəqət, nə çarə ki, bu şüur olmamışdır.
 SƏFƏVİLƏR: Şiəlik və şiə məzhəbinin əsas və dövlət dini olaraq tanınması Şah İsmayılın adı ilə başlar. Vaqiən şiəlik Şah İsmayıldan əvvəl də mövcuddu və ta islamiyyətin ilk zamanlarında başlamışdı. Hələ Ömər zamanında islamiyyətlə zərdüştlük ilk təmasa girdiyi gündən etibarən ələvilik, zərdüştlüyün islamiyyətə qarşı apardığı əksül-əməlin bir ifadəsi oldu. Daha o zamanlar Zərdüştün "Hüquqi ilahiyyə" nəzəriyyəsi ilə Məhəmmədin "İcmayi-ümmət" nəzəriyyəsi və İran peyğəmbərinin " Bəşəri iradənin sərbəstliyi" haqqında duyğuları və eynilə Zərdüştün bəşəri allahlıq vəsfinə iştirak etdirilməsinə müqabil Məhəmmədin allahlıq vəsfi ilə bəşər arasına keçilməz ayrılıqlar qoyması kimi bir-birinə tamamən zidd olan zehniyyətlər arasında dərin çarpışmalar meydana gəlmiş və bu çarpışmaların məhsulu olaraq şiəliyin teoloji cəbhəsi qurulmuşdur. Onun siyasi cəbhəsinə gəlincə, son İran şahı II Yezdəgərdin qızı Şəhrəbanu ilə Əlinin oğlu Hüseynin evlənməsindən doğulan Zeynalabdinin hüquqi-ilahiyyətçi olan İranlıların nəzərində bir tərəfdən sasani sülaləsinin, digər tərəfdən də Məhəmmədlə Əlinin doğrudan doğruya varisi, "fasiləsiz xəlifəsi" olması çox təbii idi. Bu xilafətin intixab təhriki ilə deyil, oğlan övladdan miras yolu ilə keçməsi hökmdarlıq haqqındakı əski İran nəzəriyyəsinə çox uyğundu.
  Bundan başqa, qədim Zərdüşt ənənəsində Zərdüştün oğlu bəzi əlamətlər müəyyənləşəndən sonra zühur edərək, "behdinləri" qurtarmayacaqdımı?  Bu dəfədə bu rolu imam Zeynalabdinin övladından XII İmam Mehdi oynamazmı? Bu surətlə Səfəvilər zühur etmədən çox əvvəl nəzəriyyə qurulmuş və ələvilik islam aləminin hər tərəfinə sirayət edərək müxtəlif şəkillər almışdır.
   Fəqət Misirdə ələviliyin ismailiyyə tərzini qəbul edən Fatimilər dövrü istisna edilərsə, islam aləminin heç bir tərəfində şiəlikin isna aşari şəkli meydanda olan bir məzhəb kimi qəbul edilməmişdir.
  Bununla belə, iranlılığı təmsil edən bu cərəyan İranın gizli və sıx nöqtələrində canlı bir halda yaşamışdır. Bu nöqtələrdən biridə Bakı dənizinin cənub sahillərindəki Gilanla Mazandaran idi. Keçilməsi çox çətin olan yüksək dağlar və sıx, qaranlıq ormanlarla qapalı olan bu iki əyalət iranlılığın daima sığınacaq yeri idi. Nə yunanlar nə ərəblər nə türklər bu vilayətin içinə daxil ola bilmədilər. Sünni hökmdarların təqibindən qaçan şiəlikdə buraya sığınmışdı. Necə ki, eyni cərəyanın iki yeni şəkli olan babilik və bu günkü fars millətçiliyi də əsasən burada cana gəlmişdir.
 Şiəlik cərəyanının Gilan və Mazandarandan keçərək bu vilayətlərin yanında olan Ərdəbilə sirayət etməsi də çox təbiidir.
 Ələvilər imam Rzanın kiçik nəvəsi Mehdinin zühuruna intizar etmirlərmi? iştə, Şah İsmayık özü tam bir Mehdidir. İranın fars əhalisinin nəzərində bu nə qədər qiymətli bir alətdir. Yuxarıda gördük ki, Şah İsmayılın cəddi Şeyx Səfiəddin Gilan və Mazandaran şeyxləri ilə əlaqədə olmuş və şah İsmayıl düşmənlərindən qaçarkən Gilana sığınmışdı. Rövzətüs-Səfa sahibi deyir ki, qəribədir ki, peyğəmbərlik günəşinin çıxışından vilayət ayının tüluuna qədər bütün İran əhli sünnü idi və haqq olan şiə məzhəbi gizli idi. İndi bu məzhəb aşkar oldu, tamamən meydana çıxdı. 
  Bu surətlə Şah İsmayıl və onu təqib edən Səfəvilər özlərinə qədər inşa materialları dağınıq olan, saxlanmaq məcburiyyətində qalan bir məzhəbi qurmağa, müntəzəm və ahəngdar bir sistem halında meydana çıxarmağa, şərq və bilxassə türk tarixi üzərinə dərin və fəlakətli təsirlər  icra etməyə müvəffəq oldular.
  Fəqət eyni zamanda bu ailə eyni əməlilə İranın fikri və hissi qaynağını qurutdu. Zira bundan sonra artıq bütün fikri və hissi qüdrətlər bu məzhəbi doğrulamağa, onun əsaslarını və nəzəri qismini qüvvətləndirməyə həsr edilmişdi.
  Min bir dərədən su gətirilərək, min bir incəliklərlə ayələrin, hədis və rəvayətlərin kəlmələrinə və hətta hərflərinə və nöqtələrinə min bir mənalar verilərək, çevirmələr yapılaraq ixtilafların Əli lehinə olmaq üzrə hal və fəslinə çalışılacaqdı. İran artıq şer və fəlsəfə fəaliyyətini tərk etmişdir. Səfəvilər zamanından bəri İran artıq əski şairlər və mütəfəkkirlərə yaxınlaşan deyil, hətta zikrə şayan olacaq bir tək şair və mütəfəkkir yetişdirə bilmir. O zamandan bəri çıxardığı ən namdar şair Maanidir ki, bütün məharəti kəlmələri yan yana gətirməkdən ibarətdir. Yalnız din sahəsində və Kərbəla müsibətini tərənnüm edən növhə və minacat sahəsində bəzi zikrə şayan, məsələn, Kaşanlı kimi növhəçilər yetişmişdir. 

Panərəbizm və Türklər

Bir hədisdə Türklərlə əlaqə qurmayın, əgər sizi sevərlərsə sizi yeyərlər, yox sevməzlərsə sizi gəbərdərlər. Hədis nə dərəcədə səhihdir bilmirik, amma bu tip hədislər ərəb millətçiliyinin qaynağı olmuşdur. Türklər həqiqətəndə istər Abbasilər xilafətində yüksək vəzifələrə gətirildikdən sonra, istərsə də Misirdə kölə kimi silahlı qüvvələri təşkil edəndən sonra yavaş yavaş hakimiyyəti əllərinə almışdılar.

 1957 ilində bir Suriyalı dövlət adamının; "Əgər monqollar XIII 

yüz İldə Bağdad kitabxanasını yandırmamış olsalardı, biz Ərəblər, elm və 

fəndə elə irəliləmiş olacaqdık ki, indiyə qədər çoxdan atom bom-

basını icad etmiş olacaqdıq. Bağdadın yağma və talan edilməsi bizi 

yüz il geri atmışdır" dediyini nəql edən bir yazar, bu görüşünə Türkləri də aid etmişir.

Qahirədə 1957 ildə toplanan bir elm qurultayında bəzi Ərəb elm

adamları və örnəyin Şeyh Muhammed al-Banna adındakı bir şəriətçi,

Kur'cın'in K. 41 Fussilət Surəsinin 53. ayətiylə, K. 55 Rahman Su-

rəsinin 33. ayətindəki hökümlərə dayanaraq bu hökümlərdə hidrogen

bombasının və planetlər arası uyduların sirrinin olduğu və əgər

Türklər gəlib də Ərəb ölkələrini istila etməmiş olsalardı Ərəblərin,

Ruslardan və Amerikalılardan öncə kosmosa adam göndərmə imkanını

əldə etmiş ola biləcəylərini irəli sürmüşdür.

Türkləri barbar olaraq təsvir edən Muhammed Abduh,

"Bu barbarların təsiri altındadır ki, İslamın intelektual tərəfi 

solmuş və pozulmuştur, çünki, bu barbarlar, İslamı sadəcə paltar kimi

əyinlərinə keçirmişlərdir, ancaq İslamın heç bir zərrəsi onların ruhuna

nüfuz etməmişdir" demişdir.

Ərəbin Osmanlı dövlətinə qarşı ayağlanmasında və Türk bo-

yunduruğundan qurtulmasında ən böyük rolu  Vah-

habîler oynamışdır. Vahhabî təsiri 19-cu yüz ilin başlarında ilk nəticələrini verməyə başlamışdı. Daha III Səlim  dönəmində, 1805

ilin də Əmir Muhamməd əl-Suûd, Məkkəni fəth etmiş və ilk iş olaraq 

camilərdə xutbələrin Padişah III. Səlim adına oxudulmasını dayandıraraq

öz adına oxutmağa başlamışdır. O tarixlərdə Bağdadda olan

Fransız Konsulu Jean Raymond, bu hadisə səbəbi ilə bu sətirləri yazar:

"... keçən gün bir Vahhabî tərəfdarı, peyğəmbər ədasıyla mənə bunları

söylədi: Xəlifəlik qoltuğuna bir ərəbin çıxdığını görəcəyimiz gün

yaxınlaşmaqdadır; xilafəti qəsb edənlərin (yəni Türklərin) boyunduruğu

altında yaşamağa lazımından artiq qatlandıq.

Qəribədir ki, xəlifəliyin ərəbdən qeyri xalqlara aid olmayacağı

düşüncəsini sadəcə ərəblər və xüsusilə Vahhabîlər deyil,

Abdülhamidin ilk taxta çıxışı tarixlərində İstanbulun başlıca ca-

milərinin baş imamları belə müdafiə etmişdilər və bu mövzuda görüş və fikir

birliyinə varmışlardı. Və şəriət qaynağlarında xəlifənin ərəb olması

Vacibliyini göstərən əsasları xalqa yaymışdılar.

Abdülhamid öz mənafeyinə uyğun olmadığı üçün 1890 ilində bu cür

yayınların ortadan qaldırılmasına qərar vermişdir.

Ərəbin TürkƏ qarşı bəslədyii nifrət 19. yüz illiyin ortalarında getdikcə artan bir şiddətlə gəlişməyə başlar. 1853 ilə 1858 illəri

arasında Fələstindəki İngilis konsulu James Finnin xatirələrindən bu

nifrətin dərəcəsini anlamaq mümkündür: "Ərəblər, Türklərdən dik-

sinir və nifrət edirlər. Bu nifrətin kökləri çox qədimlərə, Ərəbistan'ın Türk hegemonluğu altına girməsi tarixlərinə enməkdədir.

Düşmənlıklərinin və qısqanclıqlarının səbəbi özlərindən olmayan

bir irqin boyunduruğu altında olmalarını xatırlamalarıdır.

Ərəbə görə, ərəb irqindən birisinə aid olması vacib olan xəlifəlik

məqamının, Orta Asiyadan enmiş bir irqə, yəni Türklərə keçməsi dözüləcək bir şey deyildir. Ərəb, yüz illər boyunca sırf zor

altında Türk padişahına xəlifə olaraq boyun əymiş və milliyətçilik düşüncəsinin canlanması sonucu olaraq Türk xəlifəsinə qarşı üsyan yol-

larını axtarmışdılar. Türkü oğru, soyğuncu və xain kimi təsvir edərkən və Türk padişahına xan deyiminden lağ olaraq xana de-

yimini yaraşdırmışdı. (xana deyimi, ərəbcədə xəyanət edən, aldadan

anlamına gəlməktədir), Türkü xilafət məqamını oğurlayan irq

olarak tanıtmışdır. 

  Əli Seyid Əmir öz "Spiril of İslam" adlı kitabında belə yazır:

 İslama sonradan girmiş olan fars, türk, bərbərlərin özlərinə məxsus adətləri olması səbəbilə

islamda ağıla üstünlük vermək yasaqlanmış və dövlət anlayışı zərər görmüşdür. Çünki, farslar tarixləri boyunca uhrəvilik düşüncəsini hökmdarın şəxsiyyəti ilə qarışdırmışlar, moğollar, bərbərlər və türklər isə öz idarəçilərini Tanrıdan gəlmə olaraq görmüşlər. İslama girməklə bu adətlərindən qurtula bilməmişlər və öz hökmdarlarına Tanrıya tapar kimi tapmışlar. Yüz illər boyunca ərəbər onları bu alışqanlığdan xilas edə bilməmişdilər. Başqa misirli yazıçı Taha Huseyn türk işğallarına görə Tanrını günahlandırmaqda; "Əgər Allah bizi türk işğallarından qorumuş olsaydı, biz indi çox inkişaf etmiş olacaqdıq"

 Liitfi əl Həffaf Şamda nəşr etdirdiyi "Muhakkirat" adlı kitabında ərəblərin türklərlə əlaqə qurduqdan sonra hər cür inkişafdan qaldığı fikrini müdafiə edir.

  Ərəb dunyasının XX əsr miliyyətçi yazarlarından biri Raşid Rza öz kitabında xəlifəliyin türklərin əlinə keçməsi ilə islam və onun yaradıcısı olan ərəblərin geriləməyə başladığları və türklər qədər islama zərər vuran bir başqa xalq olmadığını göstərir.

 Öz geridə qalmışlığlarının səbəbini Türkə yükləyən və islamın türklər üzündən pozulduğunu söyləyən ərəb son 150 ildə bu gerilikdən qurtulmanın iki yolu olduğuna inanmışdır: İslamın özünə dönmək və ya Qərbə dönmək.

 İslamın özünə dönməklə ərəb uyğarlığının canlanmış olacağı görüşünün ilk müdafiəçiləri Vəhabilər və Əfqani tərədarları olmuşdur.

  Qərb uyğarlığının islam sayəsində mövcud olduğunu və Qərbə yönəlməklə islamın özünə dönmüş olacağını ilk müdafiə edənlər arasında  misirli Rifa Rafi ( əl- Tavabi) gəlir.

  XIX əsrin başlanğıcında Vəhabilər tərəfindən türkə qarşı istifadə edilən dinsizlik, islama yabançılıq silahı XX əsrdə daha güclü bir şəkildə ələ alınmışdır. 1917 cil il tarixində Misirdə yayınlanan əl Mokattani qəzetində bunlar yazılır: Biz möminlər, onları (Türk hökümətini) imansız tanıyırıq. Bunu qeyd edək ki, Yəmən və Suriyadakı valilər (türk paşaları) nə ibadət edərlər, nə oruc tutarlar, nə hacc ziyarətini yerinə yetirərlər və nə də zəkat verirlər, onlar Ramazan ayı boyunca şərab içərlər.

  Tənzimat fərmanlarında xristiyanlarla bağlı yer alan maddələri kafirlərə imtiyaz şəklində yozmuşlar və xristiyan əhaliyə bu şəkidə güzəştə gedən Osmanlı dövlətini və xəlifəni şəriətə tərs iş görməkdə günahlandırmışdılar. Artıq ərəb ölkələri kafir xəlifəyə itaət etmək kimi bir öhdəliklərinin olmadığlarını bəyan etmişdilər və üsyan qaldırmışdılar. 1856-cı ildə Nablus və 1860-cı ildə Şamda üsyanlar buna nümunədir.

  Suriya valisi Camal paşanın vaxtilə bir konqresdə qadın və kişiləri bir salona toplaması, bu toplantıda qadınların söz alması ərəblərin üsyan qaldırmasına yetərli bir səbəb olmuşdur. Ürdün kralı Hüseyn türkəri dinsizlikdə günahlandırmışdır.

  Liberiyalı bir yazar, Eduard V. Bluden, "Christianity, İslam and the Negro Race" adlı kitabında türklərin islamı savaşçı qılığına soxduğu tezini işləyir, islamın müxtəlif şəkildə yerinə yetirilməsinin inanc fərqindən deyil, irqi ayrılıqlardan doğduğunu və əslində savaş dini olmadığı halda savaşçı bir irq olan türklərin əlinə keçməklə barışçı xüsusiyyətlərini itirdiyini söyləyir.
 Napalyon 1798-ci ildə Misiri işğal edərkən ərəblərin türkə olan nifrətlərindən istifadə etmişdir. Öz əsgərləri qarşısında belə çıxış etmişdir: "İşğalın sonunda aralarına qarışacağımız xalq müsəlmanlardır. Onların imanlarının ilk əsasları bunlardır: Allahdan başqa Allah yoxdur və Məhəmməd onun rəsuludur. Onların bu inancına qarşı çıxmayın. İmamlarına və müftülərinə qarşı sayğılı davranın. Burada rastlaşacağımız adətlər Avropadakından çox fərqlidir. Bunları unutmayın. Həmçinin çıxışında müsəlmanların qadın anlayışına toxunur və müsəlmanların qısqanclığını əsgərlərinə anlatır.

  1214-ci ilin rəbiüləvvəl ayında Napalyon din adamlarına və xalqa xitabən belə çıxış edir: Sizlərə müsəlman olduğumu və Məhəmməd peyğəmbərə inanmaqla şərəf duyduğumu və müsəlmanları sevdiyimi hər zaman söyləmişəm və təkrarlamışam. Bu dəqiqdir ki, xristiyanlardan nifrət edirəm, onların dinlərini yox etdim, ibadət yerlərini yıxdım, rahiblərini öldürdüm, bütlərini yıxdım və imanlarını rədd etdim."
 Xalq artıq Napalyona Mehdi gözüylə baxmaqdaydı. Ruslarla savaşmasıda ona əlavə prestij gətirmişdi.
 Əslində Napalyon din deyə heç bir şeyə inanmazdı.Bunun üçün onun başqa çıxışına nəzər salaq:" Mənə papalıq tərəfdarı olduğumu söyləyəcəklər. Xeyr, mən heç bir dinə inanmıram. Misirdə olarkən müsəlman idim, burada katolik ola bilərəm- sırf xalqın yanında olmaq üçün.
  Yekun olaraq qeyd edək ki, əsarət altına alınan və əsarət altina alan xalqlar həmişə bir birləri əleyhinə xoş olmayan ifadələr söyləmişlər. Hətta islamın bütün müsəlmanlar qardaşdır devizi də buna əngəl olmamışdır. Millətçi dairələr hər xalqın içində olmuşdur. Ona görə bütün insanlığı birləşdirən ideologiyalar ətrafında toplaşmaq lazımdır.

Səyahətnamələrdə Ruslar ( X əsr)

  İbn Fazlan belə yazır: Ticarət üçün İdil çayı sahilindəki bazara gələn rusları gördüm. Onlardan daha boylu postlu insanlar görməmişdim. Hər biri xurma ağacı kimi uca, sarışın və gürbüz insanlar. Dırnaqlarının ucundan boyunlarına qədər  bütün bədənləri yaşıl döymələrlə və digər şəkillərlə doludur.
   Hər gün bir dəfə üzlərini və başlarını ən mundar su ilə yuyurlar. Belə ki, hər sabah bir cariyə qız böyük bir qabda su gətirir. Bunu sahibinin önünə qoyar. Sahibi bu qabın içində əlini, üzünü yuyra və saçlarını darayar. Sonra suya sümüyünü və tüpürcəyini atar. Xülasə, suyun içinə atmadığı pislik qalmaz. İşi bitəndən sonra cariyə su qabını alıb yanındakılara ötürür. Bu adam da əvvəlkin təkrarlar. Cariyə bu formada qabı birinin önündən alıb digərinə qoyur.
  Rusların böyüklərindən biri öldü. Onu yandırdılar. Yanımda ruslardan biri vardı. Tərcüməçiyə bir şeylər söylədiyini eşitdim. Tərcüməçidən nə dediyini soruşdum. Tərcüməçi "siz ərəblər axmaqsız" deyir. Nə üçün? dedim. Rus, "siz ən çox sevdiyiniz adamı torpağa verirsiz, onu torpaq, həşərat və qurdlar yeyir. Biz isə belə kimsəni yandırırıq. Həmin an cənnətə girir." dedi. Sonra qəh-qəhə ilə gülməyə başladı. Niyə güldüyünü soruşdum. Cavabında, " Rəbbi onu çox sevdiyindən, anında yanına almaq üçün külək göndərdi." dedi.
  Mərvəzi ruslar haqqında belə məlumat verir: 
Ruslar dəniz ortasında, genişliyi və uzunluğu  üç günlük yol olan bir otaqda otururlar. Rusların sayı çoxdur. Həyatlarını və keçimlərini qılıncla təmin edərlər. Onlardan qızları və oğulları olan bir adam ölsə malını qızlarına verirlər. Oğullarını qılınclarıyla baş başa buraxarlar. " Babanız malın qılıncla qazanırdı. Ona uyun, ona layiq olun" deyirlər. Hicri 300-cü ildə illərdə xristiyan olana qədər onların yaşayış tərzləri bu şəkildəydi. Xristiyanlığı qəbul etdikdən sonra, dinləri onların qılıncın qınlarına soxdu. Qazancları kəsildi. Zərərə uğradılar. Həyatları çətinləşdi. Bunun üzərinə müharibənin mübah olmasından dolayı islama girib vəziyyətlərini düzəltmək istədilər. Hökmdarlarının yaxın adamlarından dörd nəfəri elçi sifətiylə Xarəzmə göndərdilər. Onların müstəqil və Vladimir ünvanını daşıyan bir hökmdarları var. Necə ki, Türk hökmdarı Xaqan, Bulqar hökmdarı da Biltivar adlanır. Elçilər Xarəzmə gəlib vəziyyəti anlatdılar. Xarəzmşah çox sevindi. Onlara islamı öyrədəcək adamlar göndərdi. Onlar da müsəlman oldular. Ruslar qüvvətli kimsələrdir. Müharibə etmək üçün çox uzaq yerlərə piyada gedirlər. Xəzər dənizinə səfər edərək bir müddət Bərdəni itaətdə saxladılar. Onların qəhrəmanlığı məşhurdur. Hətta onlardan bir kişi digər millətlərdən bir neçə kişiyə bərabərdir. Əgər at bəsləyib süvari olsalar insanların başlarına bəla kəsilərlər. 

İbn Fadlan Səyahətnaməsində Türklər

 İbn Fadlan islamı öyrətmək məqsədilə Bulqar hökmdarının dəvətilə türk ölkələrinə yola düşür. Türklərin ölkəsinə Dərbənd səddindən keçib gedir.(X əsr)
Bir gün çox şiddətli soyuğa yaxalandıq. Bu arada Tegin mənimlə gedir, yanında olan bir türk onunla danışırdı. Birdən Tegin güldü və mənə "bu türk Rəbbimiz bizdən nə istəyir. Bizi soyuqdan öldürəcək. Ah, nə istədiyini bilsək də, yerinə yetirsək " deyir. Mən Teginə ona de ki, Allah sizdən "lə iləhə iləllah" demənizi istər, dedim. Türk buna güldü, "bilsək söylərdik"..dedi.
  Oğuzlar: Bu dağdan keçdikdən sonra oğuzlar deyə bilinən bir turk qəbiləsinin yaşadığı yerə çatdıq. Onlar qıl çadırlarda oturan köçərilərdi. Çox çətin şərtlər altında yaşayırdılar. Bunlar yolunu itirmiş eşşəklər kimidirlər. Bir dinə inanmazlar, işlərində ağıllarına baş vururlar. Heç bir şeyə ibadət etməzlər. Əksinə böyüklərinə Rəbb deyərlər. Aralarındakı işi məşvərətlə həll edərlər. Bununla bərabər bir şeydə ittifaq edib onu etməyə qərar verərlərsə, içlərindən ən aşağı vən hörmətsiz biri gəlib ittifaqlarını poza bilər. Allaha inandığları üçün deyil, sırf yurdlarından keçən müsəlmanlara xoş olsun deyə aralarında "Lə iləhə iləllah " deyənləri gördüm. İçlərindən biri zülmə məruz qalarsa və ya sevmədiyi bir şey görərsə başını səmaya qaldırıb " Bir Tanrı" çağırar. Kiçik və böyük ayaqyolundan sonra təmizlənməzlər. Cənabətdən və digər xüsuslardan dolayı təmizlənməzlər. Qadınları yerli və yad kişilərdən qaçmazlar. Qadın vücudunun heç bir yerini kişilərdən gizlətməz.
  Bir gün bir adamın evinə qonaq olduq. Adam arvadıyla bərabər oturduq. Qadın bizimlə söhbət edərkən bir anlıq gözümüzün önündə övrət yerini açıb qaşımağa başladı. Biz utandığımızdan üzümüzü örtüb "Əstəfurullah" dedik. Qadının əri güldü. Tərcüməçiyə " Onlara de: bu qadın onu sizin hüzurunuzda açır. Siz onu görür və qoruyursuz. Sizdən ona heç bir zərər gəlmir. Bu hərəkət qadının onu örtüb də başqalarına müsaidə etməsindən daha yaxşıdır" dedi.
  Zina deyə bir şey bilməzlər. Belə bir günah işləyən birini yaxalarlarsa onu iki yerə parçalarlar. Belə ki, həmin adamı iki ağacın buaqlarını bir yerə yaxınlaşdıraraq bağlıyarlar. Sonra bu budaqları buraxarlar. Budaqlar əvvəlki vəziyyətlərinə qayıdanda həmin adam parçalanmış olur.
  İçlərindən biri mənə "quran oxu" dedi. Oxuyunca xoşuna getdi. Tərcüməçiyə dönərək "ona susmamasını söylə" dedi. Bir gün bu adam tərcüməçi vasitəsiylə mənə, "bu ərəbə sor. Rəbbimizin arvadı varmı?" dedi. Mən isə onun bu sözünün böyük günah olduğunu söyləyib tövbə və istiğfar etdim. O da, mənim kimi tövbə etdi və "əstəğfurullah" dedi. Türklər də adət belədir. Bir müsəlmanın təsbih və tövbə etdiyini eşidərlərsə onun söylədiyini təkrar edərlər.
  Bir adam ölsə, arvadı və uşaqları qalarsa, öz anası olmamaq şərtilə, böyük oğul atasının dul arvadıyla evlənir.
 Tacirlər və digər yad ölkələrdən gələnlər onların yanında cünüblükdən yuyunmazlar. Sadəcə, gecə vaxtı, onların gözünə görünmədən yuyuna bilərlər. Onlar yuyunan birini görsələr qəzəblənərlər, bu adam bizə sehir etmək istəyir" deyib ondan bu hərəkətinə qarşılıq təzminat alarlar.
  Türklər heyvanları kəsməzlər,qoyunların başlarına vuraraq öldürərlər.
 Qonaqları olan bir muselman yola dözümü olmayan heyvanları türkün yanında qoyur. Ondan yola davamı olan heyvanlar alar. Geri qayıdarkən türkün heyvanlarını qaytarır.
    Oğlancılıq onlar arasında böyük günahdır.
Oğuzlardan biri xəstələnincə ev xalqından başqa kimsə onlara yaxınlaşmaz. Xəstə kasıb birisə onu səhraya atıb gedərlər.
 Bütün türklər bığların uzadıb, saqqaların kəsərlər.
  Onların adətinə görə bir adam alt paltarını parça parça olub tökülmədikcə çıxarmaz.
Peçeneqlər: Bundan sonra peçeneqlərin ölkəsinə çatdıq. Çox qaradırlar. Axmayan bir gölün kənarında yaşayırlar. Hamısı saqqaların taraş edib. Oğuzların əksinə, çox kasıb adamlardır. Oğuzlardan 15 min, 100 min baş qoyunu olan gördüm.
  Başqırdlar: Başqırdlardan çox qorxurduq. Çünki türklərin ən zərərliləri və insan öldürməyə ən düşkün olanlarıdır. Onlar saqqalarını təraş edər, bitləri yeyərlər. Paltarlarının tikiş yerlərini axtarıb tapdıqları bitləri yeyərlər. Yanımızda onlardan bizə xidmət edən müsəlman olan biri vardı. Bir gün onu gördüm, paltarlarından bir bit aldı. Dırnaqları ilə onu əzdikdən sonra onu yaladı. Mənim ona baxdığımı görüncə "çox dadli" dedi.
 Hər biri bir ağac parçanı zəkər (cinsi orqan) şəklində yonub üzərinə asar. Bir yolçuluğa çıxsalar və ya bir düşmənlə qarşılaşacaq olsalar onu öpər və önündə səcdə edərlər. " Ey Rəbbim mənim üçün bunu belə yap" deyərlər. Tərcüməçiyə içlərindən birindən soruş. Bunun üçün dəlilləri nədir? Nə üçün tənasül üzvünü  yaradan bilirlər? dedim. Soruşduğum adam cavab verdi ki, " çünki, mən onun bənzərindən çıxdım. Ondan başqa məni yaradan bir şey tanımıram." dedi.
 Aralarında bəziləri, 12 dənə ilahları olduğunu, qışın, yazın, yağmurun, küləyin və s. ayrı ayrı ilahları olduğunu yazarlar. Göydə olan Allah isə hamısının ən böyüküdür. Lakin o da digərləri ilə məsləhətləşərək hərəkət edər.
  İçlərində ilanlara, balıqlara tapanları gördük. Bir qismi durna quşuna tapırdı. Mənə anlatdığlarına görə durna quşuna tapanlar, bir gün düşmənlərindən bir qəbilə ilə hərb edərkən məğlub olmuşlar. Bu zaman düşmənlərinin arxasından durnalar bağırmağa başlamış, onlar da bundan dəhşətə düşüb qalib durumdaykən qaçıb məğlub olmuşlar. " Bunlar bizim ilahlarımızdır., etdikləri meydanda, düşmənlərimizi məğlub etdilər." demişlər. Durnalara ibadət etmələrinin səbəbi bu imiş.
  Bulqarlar: Onlar köpəklərin havlamasını uğurlu sayarlar. Belə bir şey eşidincə sevinərlər. O ilin bolluq, bərəkət və sülh ili olduğunu düşünərlər.
   Bulqar ölkəsində çoxlu ilan var. Hətta, ağacın bir budağına on və daha çox ilan dolanır. Bununla belə ilanı öldürməzlər.
 Buğda və arpanın bol olmasına rəğmən ən çox darı və at əti yeyərlər.
  Onların ölkəsində ən çox gördüyüm ildırımdı. Bir evə ildırım düşüncə ona yaxınlaşmıyıb, içində olan insan, əşya və digər şeylərlə öz hallarına buraxarlar. "Bu ev sakinləri Allahın qəzəbinə uğramış kimsələrdir " deyərlər.
  Qadınlar və kişilər bir yerdə çaya girərlər, çılpaq halda çimərlər. Bir birlərindən qaçmazlar. Amma zina etməzlər. Zina onlara görə ən böyük günahdır. Zina edənin boynundan aşağıya qədər balta ilə iki hissəyə ayırarlar. Qadin və kişini iki hissəyə böldükdən sonra hər parçasını bir ağaca asarlar.
  Qadınlar üzərkən kişilərdən qaçsınlar deyə çox çalışdımsa da bacarmadım
  Oğrunu da zina edən kimi öldürürlər.
  Bulqarlar arasında beş min qadın və kişidən ibarət Harancər deyə tanınan böyük bir ailə gördük. Hamısı müsəlman olmuş, namaz qılırdılar. Amma quran oxunmasını bilmirdilər. Bəzilərinə namaz qılacaq qədər quran öyrətdim.
 Mənim əlimlə Talut adında biri müsəlman oldu. Ona Abdullah adını verdim. Ona Fatihə, İxlas surələrini öyrətdim. Bu iki surəni öyrəndiyi üçün duyduğu sevinc, Bulqar hökmdarı olsa idi duyaçağı sevincdən çox idi.
  Ölünün arxasında qadınlar yox , kişilər ağlar. Belə ki, bir adam öldüyü gün kişilər gəlib ölənin qübbəli çadırının qapısında durarlar. Ən çirkin və ən vəhşi şəkildə bağıraraq ağlamağa başlarlar. Onların ağlaması bitdikdən sonra, əllərindən dəridən hazırlanmış qirmanclar olan kölələr gələrlər. Davamlı şəkildə ağlayıb, əllərindəki qırmancları yanlarına və çılpaq yerlərinə vururlar. Ölənin qapısına bir bayraq sancarlar. İki il matəm davam edər. İki ildən sonra çadırın qapısından bayrağı endirirlər, saçlarını kəsərlər. Ölünün qohumları bir ziyafət hazırlar. Bununla da, yasdan çıxdıqlarını elan edirlər. Dul qalan arvadı var isə bundan sonra evləndirilir. Bu şəkildəki cənazə mərasimləri rəislər üçün edilir. Xalq isə bunun ancaq bir hissəsini yerinə yetirir.
 

  

Sultan Səlimin Şah İsmayıla Məktubları

Mənbə: Haydar Çələbi- Ruznamə.
  Sultan Səlim Kılıc adlı bir casusla Tacızadənin ifadə və yazısı ilə olan bu məktubu İznikmiddən Şah İsmayıla göndərmişdir.
 Murad xan oğlu, Sultan Mehmet oğlu, Sultan Bəyazidin oğlu Səlim Şahdan Əmir İsmayıla.
 Sən zülmü zındığla, ilhad (haqq məzhəbdən dönmək) ilə birləşdirərək  Şərq ellərində pis işlər gördün. Şahlığı nəfsinin havasına alət etdin. Şəriət qaydalarını aşdın, haram olan namusları halal saymağ, qiymətli və möhtərəm kişilərin qanlarını tökmək, məscidləri, minbərləri yıxmaq, türbələri yandırmağ, alimlərə, seyyidlərə xəyanət etmək, qurani kərimi pisliklərə atmaq və Əbubəkr və Öməri söymək kimi hərəkətlərin hər tərəfdə danışılmaqdadır ki, bunlar sənin və sənə uyanların qətlini vacib edən küfr və dindən dönüşünə dəlil olan şeylərdir. Bu üzdən ağır və ipək əlbisə yerinə zırh və kaftan geyindin və ordu ilə səfər ayında dənizi keçdin.
   Məzlumlara yardım etmək və şəriəti qorumaq üçün  hərəkət etdim. Əgər tövbə edər əlindəki ölkəni Osmanlı ölkəindən hesab edərsən nə əla..Yox, belə hərəkət etməzsənsə təqdir (Allahın istəyi) pərdəsi arxasından nə zühur edərsə edər. (MART 1514)
  Üçüncü dəfə göndərilən məktub:
  İsmayıl Bahadır Allah şanını islah etsin. Əməl etməyin vacib olan bu örnək yazı sənə çatanda bilməlisən ki, İslamlıq və Hz. Məhəmmədin şəriət pərdəsini yırtmağa cəhd etdiyin xüsusunda yapdığların sənin zərərli olmandakı tiynətinin ( yaradılışının) son nöqtəsi və fitnə fəsad çevrəndir. Artıq bu durumları zəfər rüzgarının ox və xəncəri ilə qazmaq zamanı gəlmişdir. Bu xüsus bütün müsəlmanlara, xüsusilə də, sultanlara vacib olmuşdur. Uləma fətva vermişdir. Hz.Məhəmməd dinini sevənlər və şəriəti Əhmədiyyənin namusunu qorumaq üçün  saysız əsgərimlə sənin həddini bildirmək üçün Şərqə gəldiyimdə şahlıq baxımından sənin idarənin altındakı sahələrdə fəth bayraqlarımın səadət kölgələri altında səadətliyində ər isən meydana çıxarsan.
 Allahın bu xüsusdakı əmir, qədər və iradəsi nə isə meydana gəlsin, deyə buyurmuşdum. Bunda məqsədim ağlını başına alıb, bir neçə aylığ fürsətdən yararlanaraq hazırlanmış olmandır.
 " Qəfil tutuldum, mənə tabe olan xalqı toplamağa yetəri qədər zamanım olmadı" deyə bir sürü bəhanələr uydurmayasan.
  Uzun müddətdir əsgərlərinin çoxluğundan dünya zor nəfəs almağdadır. Çarpışmalardan, silah səslərindən havanın nəfəsi daralmışdır. Nal vuruşlarından yer dəmirlə qapanmış kimidir. Bütün bu sıralarda açıq və ya qapalı, xeyirli və xeyirsiz sənin tərəfindən ən kiçik hərəkət belə olmamışdır.
  Bu sırada muzəffər əsgərlərim Azərbaycandakı əsgərlərimin bayraqları ilə dağlar hilal ilə dolduğu halda  da hələ sənin ad və nişanın ortaya çıxmadı.
   Şah İsmayıldan Sultan Səlim Şaha.
   Üç məktubun gəldi. Cənnət məkan babanın zamanındakı yürüyuşümüz Zülqədirli Alauddövlənin küstahlığı üzündən idi. Yoxsa hər iki tərəfdən də dostluq və bərabərlikdən başqa bir şey görülmədi. O məmləkətlər xalqının çoxu əcdadımızın qiymətlisi idi.
  Sonra o xanədan ilə qədimdən bəri sevgimiz var idi.Teymurilər zamanında olduğu kimi bir qarğaşalıq olduğunu istəməzdik.
  Uyğunsuz sözlərə heç gərək yox. Bunların hamısı münşilərin fikirləri, icadları, uydurmalarıdır. Yazanların tiryək ilə qurumuş damağlarından çıxan sözlərdir. Buna görə möhürümüzlə möhürlənmiş qızıl bir kəməri Şah qulu ağa ilə göndərirəm.
  Bu məktubu yazdığım vaxt İsfahan tərəfdə ovda idik. Bu cavabı həmən dostca yazdığ və sizə qarşı durmaq üçün hazırlığlara başladıq. Artıq istədiyinizi edərsiniz.
   Əli övladları ilə savaşanlar özləri yox olub gedər. İş savaşla sonuclanacaq olursa onu gecikdirmək olmaz. Amma sonunu da düşünmək lazım.
   Sultan Səlimin dördüncü məktubu:
   İsmayıl Bahadır, Allah şanını islah etsin. Uyulması vacib olan, cahan dəyərindəki hökmü şərifim sənə çatanda bilmiş ol ki, səadət qağıma göndərdiyin məktubdan "tez gəl, biz də gözləməkdən qurtulaq" dediyini anladım. İndi də biz zatımızdakı və yaradılışımızdakı cürəti hərəkətə gətirib uzaq məsafədən sənin üzərinə saysız əsgərimlə və fəth ayətləri yazılan bayraqlarımla mərhələlər və mənzillər keçib sənin idarəndə olan məmləkətə girdik. Sultan vəsfli, böyüklərin, üstün məzhəb sahiblərinin, qədri yüksək padşahların, idarə etdikləri məmləkətlər nigahlı qarıları kimidir. Erkəklikdən hissəsi və comərtlikdən hissəsi və içində  bunlardan bir çəsarət payı olan kimsələrin bu əraziyə təcavüz etmələrinə təhəmmülü yoxdur.
  Hal belə ikən zəfərlər qazanan əsgərlərim nə vaxtdır sənin məmləkətinə girib kef sürürlər. Amma sənin vücudundan bir nişan yox. Necə saxlanırsan ki, varlığın və yoxluğun bilinmir.
 ( Farsca bir neçə misra qqyaraq əbədi həyatın mərdlikdə olduğunu ifadə etmiş)
  Göstərişli bir cəsarətə kimin ehtiyacı olduğuna bu hallar tamamən şahiddir.
  İndi olacaq budur ki, bu günə qədər səndən heç bir hərəkət olmamışdır. Bundan sənin cəsarət və qəhrəmanlığın anlaşılır. Etdiyinin tamamilə hiylə olduğuna şübhəm yoxdur. Bu göstərişli cürət ancaq ayıbını örtər, başqa şey olmaz. Sənin mübtəla olduğun dərdin davasını bilirsən. Öylə şeylər kullanmakla qəlb qüvvətlənirmiş.
  İndi sən çox təcrübə etdiyini təkrar kullan.ki, qarşı çıxmağa cəsarətin ola.Bilirsən ki, tərəfimizdən sənə çox yardım edilmişdir.
 Sənin qəlbindəki zaafı yenmək üçün əsgərimdən 40 minini ayırıb Qayseri ilə Sivas arasında qalmalarını əmr etdim.
  Düşmənə lütf bu qədər olur, bundan fazla olmaz. Əgər bundan sonra da köhnə qərarın kimi bir küncə çəkilib gizlənərsən  ərlik də sənə haramdır.
  Miğfər yerinə micər ( qadın baş örtüsü) zırh yerinə çadır ( çadra) geyinib, sərdarlıq və komandanlıq həvəsindən uzaqlaş. ( 920-1514 agustos)

Orta Şərqdə Köləlik

On sekizinci yüzyıl sonlarından itibaren, Afrikalı kölelerin ya-
kalanması, nakledilmeleri ve Orta Doğu ve Kuzey Afrika köle pazar-
larında satılmalarıyla ilgili çağdaş ve çoğu Avrupalı gözlemcilerin
yazdığı pek çok belge bulunmuştur.1 On dokuzuncu yüzyıl başla-
rında Darfur’a gitmiş olan bir Tunuslu gezgin, siyahilerin köle ola-
rak yetiştirildiği çiftliklerden söz etmiştir:
Şehirlerde yaşayan bazı zenginler civar kırsaldan ve dağlar-
dan getirdikleri siyahileri çiftliklerine yerleştirip çalıştırıyor, aynı
zamanda onları çiftleştirip doğan çocuklannı her yıl koyun satar
gibi köle tüccarlarına satıyorlardı. Bazı çiftliklerde beş altı yüz er-
kek ve kadın köle vardı ve köle tüccarlan her zaman gelerek
bunların içinde satılık olanları satın alırlardı.
1912’de Tripolitania’da Italyanlara karşı görev yapan bir Türk suba-
yı anılarında şöyle yazmıştır:
Büyük Senussi Sidi Ahmet Şerifin özel temsilcisi geliyor ve o-
nun hediyesi olarak iki zenci kadın köle, fildişi vb. getiriyor.
Tanrı’m bu siyahi kadınları ne yapacağım ben? O bana ayrıca
kutsadığı kendi silahını da gönderiyor.6
Bu subay Enver Bey’di ve daha sonra İstanbul’daki genç Türk
hükümetinin Savunma Bakanı Enver Paşa oldu. Büyük Senussi ise
Libya’daki egemen Müslüman toplumu Sanussiya’nm kralıydı.
1813-14 yıllarında Yukarı Mısır ve Sudan’da dolaşmış, gezmiş
olan İsviçreli Arap uzmanı J. L. Burckhardt bu konuda aynntılı bilgi
vermiştir. Kölelerin hadım edildiği iki yer bulduğunu yazar. Bu yerler-
den biri olan Darfur’da hadım edilen kölelerden bazılan Mısır’a, çoğu
da zenci krallar tarafından Mekke ve Medine’deki camilere ve türbele-
re hediye olarak Souakin yoluyla gönderilmiştir. Ama ikinci ve daha
büyük merkez Yukarı Mısır’da, Asyut (Siout) yakmlannda bir Kıpti
köyü olan Zawiyat el-Dayr idi. Burckhardt bu konuda şöyle yazdı:
Bu köy Türkiye’nin Avrupa ve Asya topraklanna kadın iffeti-
nin bu koruyuculannı üretiyordu... O ülkede kaldığım süre için-
de gördüğüm kadarıyla zenci köleleri hadım eden başlıca iki
Kıpti keşiş vardı ve bunlar bu işte uzmanlaşmıştı. Yaptıklan iş
yüzünden en aşağılık Mısırlılar bile nefret ediyorlardı onlardan
ama hükümet koruyordu onları, çünkü devlete belirli bir vergi
ödüyordu bu Kiptiler ve hadımları daha yüksek fiyata satan köletacirleri de buna göz yumuyor ama içlerinden nefret ediyorlardı.
Hadım etme ameliyatı korkunç görünse de genelde ölüm olayı
çok azdı. 1813 yılında bir sefer altmış çocuk kısırlaştırıldı ve iç­
lerinden sadece ikisi öldü; şehirde bu konuyu konuştuğum kişi-
ler bu ölüm sayısının aslında çok olduğunu, genelde bu kadar
ölüm olayı görülmediğini söylediler. Ölüm olayı genelde yüzde
iki oranında oluyordu. Siout’dan Darfeur ve Sennaar’a gelen ker-
vanlardaki çok sayıda zenci çocuğu böylece kısırlaştırılıyordu,
ben hepsini görmedim ama pek çok kişiden duydum. Çocuklar
genelde sekiz ile on iki yaş arası oluyor, daha büyüklerde ölüm
riski artıyormuş.
... Ameliyat olup kısırlaştırılan bir çocuğun fiyatı Siout’da bin
kuruş kadar, ama birkaç hafta önce onu satın alan köle tüccan
ona genelde üç yüz kuruş ödüyor ve kısırlaştırma ameliyatı ya-
pan Kıpti de kırk beş ile altmış kuruş arasında bir para alıyor. Bu
büyük kazanç da elbette köle tüccarlannda vicdan diye bir şey
bırakmıyor. Yılda yaklaşık yüz elli çocuk hadım ediliyor. İki yıl
önce Muhammet Ali Paşa iki yüz genç Darfour kölesini kısırlaş­
tırdı ve hediye olarak Büyük Sinyor’a gönderdi. Mısır ve Suri-
ye’de harem ağası kullanma adeti oldukça azaldı. Mısır’da Paşa
ve oğullarının haremleri dışında en çok üç yüz harem ağası oldu­
ğunu sanıyorum, ama Suriye’de bu sayı biraz daha fazladır. Bu
ülkelerde hastalık riski de var ve evinde harem ağası kullanacak
kadar çok sayıda kadın köle tutanlar hükümetten korkuyorlar.
Türk evlerinde ise beyaz harem ağası sayısı çok az.18
Daha sonra Mısır’da kısırlaştırma ameliyatları yasaklandı ve ha-
rem ağaları Sudan’dan hadım edilmiş olarak alındılarİngiliz hükümeti 1847’de Osmanlı hükümetinden siyahi köle-
lerle ilgili bazı imtiyazlar elde etti ve 1857’de Hicaz dışında köle ti-
caretinin yasaklanması hakkında bir ferman çıkarıldı.7
Hicaz’ın yasa uygulaması dışında bırakılması ilginçtir. 1855
başlarında Osmanlımn köle ticaretini yasaklaması konusunda berler Hicaz’a da geliyordu. Kafkaslardan beyaz köle getirilmesi kı­
sıtlanmış, Afrika’dan siyahi köle getirilmesinde de engellemeler baş­
lamıştı, bunların üstüne bir de başkentin emrine uyan Süveyş valisi-
nin Hicaz’dan Mısır’a getirilen kölelerin geri gönderileceği hakkın-
daki emri panik yarattı. 1 Nisan 1855’te bir grup tüccar Cidde’de
ulemanın ileri gelenlerine ve Mekke valisine bir mektup yazarak en-
dişelerini belirttiler. Köle ticaretinin yasaklanması ve diğer Hıristi-
yan etkili önlemlerin alınmasından korkuyorlardı, Osmanlı yöneti-
mi kadın kölelerin azadını isteyecek ve bu gidişle ayrı dinden insan-
ların evlenmelerine bile izin verebilecekti. Mektubu yazanlar tüm
bunlann İslam karşıtı hareketler olduğunu ve ayrıca Afrika’dan ge-
len tüm siyahi kölelerin Müslümanlığı kabul ettiğini belirttiler.
Bu mektup Mekke’de karmaşa yarattı ve belki yönetici Vali el-
Abdülmuttalib’i de etkiledi. El-Abdülmuttalib Mekke ulemasının
başı olan Şeyh Cemalle görüştü. Rivayete göre vali şeyhe, devam e-
den Kırım Savaşı’mn Osmanlmm sonunu getireceğini söyledi. Ona
göre Türkler Müslümanlığı bırakıyordu ve kutsal şehirler onların
egemenliğinden kurtarılmalıydı. Köleliğin yasaklanması bu başkal-
dırı için bir bahane olabilirdi.
Birkaç ay sonra Hicaz valisi Mekke valisine köle ticaretini ya-
saklayan emri gönderince kriz başladı. Emrin Mekke şeriat mahke-
mesinde, ulema ve yöneticiler huzurunda okunması isteniyordu. O-
lay 30 Ekim 1855 tarihinde yaşandı ve toplantıya katılanlar itaat
edeceklerini belirttiler.
Ama valinin emri üzerine Şeyh Cemal bir fetva yayınladı ve kö­
le ticaretinin yasaklanmasına itiraz ettiklerini belirtti, İslam hukuku-
na aykırı bir hareketti bu. Şeyh Cemal’e göre bu hareket İslam kar­
şıtıydı, Osmanlı ayrıca kadınların boşanmak için mahkemeye baş­
vurabileceğini ve peçesiz de dolaşabileceğini söylüyordu ki bunlar
Türklerin Müslümanlık dışına çıktığını gösteriyordu. Onların rülmesi caizdi, bunun için ceza verilemez ve çocukları da köle yapı­
labilirdi.
Türkler dinden çıkmış, sapıtmışlardır. Onlara ve onların izin-
den gidenlere karşı savaş vermek gereklidir. Bizimle beraber
olanlar cennete, onların yanında olanlar cehenneme gidecekler-
dir. Onların kanını akıtmak ve mallarına el koymak caizdir.8
Fetva beklenen etkiyi yaptı. Kutsal şehirlerde görevli olan Os-
manlI yetkilileri halkın saldırısına uğradılar ve Osmanlı kadısının da
köle ticareti yasağını lanetleyen bir deklarasyon imzalaması istendi.
Mekke’ye Osmanlı askerleri gönderildi, Osmanlıya karşı cihat ilan
edildi ve isyan başladı.
Bir yıl sonra haziran ayında isyan bastırılmıştı. Fakat Osmanlı
hükümeti bunu bir uyarı kabul etti ve güney eyaletlerinin ayrılmala-
rım engelleyici önlemler aldı. Hicaz eyaleti 1857’de ilan edilen köle-
liği yasaklama yasası dışında bırakıldı. Abdülmuttalib yeniden vali
olarak atandı ve onun Hicaz’da kalmasıyla birlikte köle tüccarları da
eskisi gibi sürdürdüler işlerini.
1857 köleliği yasaklama yasasının uygulaması Osmanlının ve İngi-
liz donanmasının gayretlerine rağmen başanlı olamadı. Köle tüccarlan
şimdi Hicaz’ın yasa dışında tutulmasıyla rahatlamışlardı, köle ticaretle-
rini Kızıl Deniz ve Libya üzerinden kolayca yapıyorlardı. Ingilizlerin
Mısır’ı ve Fransızların da Tunus ve Cezayir’i işgallerinin ardından Lib-
ya, Osmanlının Afrika toprağı olarak kontrol dışı kaldı. On dokuzuncu
yüzyılın üçüncü çeyreğinde siyahi Afrika’dan köleler çoğunlukla Tripoli
ve Bingazi limanlarından getirildiler Osmanlı topraklarına. Bu ticaret
yolunda sıkı kontroller yapıldı ve basılan gemilerden alman köleler ser-
best bırakıldılar. Ama özgür kalan köleler aç ve evsizdi, işleri paraları
i yoktu ve köle tüccarları hâlâ onlann peşindeydi. Osmanlı hükümeti bu
sorunu çözmek için bazı önlemler aldı.
Ingilizlerin Arabistan ve diğer bölgelerde köle ticaretini engelle-
me gayretleri hiç kuşkusuz her yerde onaylanmıyordu. Köle ticare-
tinden büyük para kazanan tüccarlar bu durumdan hiç de hoşnut
değillerdi doğal olarak. .Ingilizleri eleştiren başkaları da vardı elbet-
te. Örneğin 1885’te Mekke’ye giden ünlü HollandalI gezgin Snouck
Hurgronje, Ingilizlerin köle ticaretini engelleme çalışmalarının pek
de övülecek bir şey olmadığını söyledi. Ona göre insanların gerçek-
leri görmesi gerekiyordu. Snouck şöyle yazdı:
Avrupa kamuoyu Müslüman köle ticareti konusunda, Amerikanve Doğu koşulları arasındaki fark belirtilmediği için yanlış yönlendi-
rildi... Şimdi bu insanların kaçırılıp köle yapılmaları aslında onlar
için bir avantaj sayılabilir... Kölelik sayesinde insanlık öğrendiklerini
onlar kendileri de kabul ediyorlar. Özellikle Habeş cariyeler çeşitli
nedenlerle Mekke erkekleri tarafından özgür eşlerden daha çok ka-
bul görüyorlar; bu uygulama hem dinsel ve hem de adetlere uygun
olarak tamamen yasal sayılıyor... Onların efendilerine olan bağlılığı,
kolayca bozulan Müslüman evliliğinden daha sağlam. Ben durumu
iyi biliyorum ve bana göre kölelik karşıtı kampanya çirkin bir şey.