Sufilik

Tasavvuf mövzusunda yazan oryantalistlərdən Nikolson, Əl Cami kimi düşünərək sufi ləfizinin ilk dəfə Kufəli Ebu Haşim əs-Sufi üçün istifadə edildiyini göstərməkdədir. Amma məşhur Fransız oryantalist Massignon, bundan fərqli düşünərək belə yazırdı:

“Sufi sözü, ilk dəfəmiladi VIII əsrin ikinci yarısında qaynaqlarda keçməkdədir. Bu ad,öncə Cabir ibn Hayyana aid edilmi.dir/Bilindiyi kimi Cabir ibn Hayyan, Kufə xalqınddan şiə bir kimyagərdi. Zühd mövzusunda onun və Əbu Haşim əl-Kufinin özəl bir məhzəbi vardı.

Amma İsgəndəriyyədə meydana gələn bir hadisənin xəbərində hicri189 və miladi 814 ilində ortaya çıxan sufilər şəklindəki çoxul isim, o zamana qədər Kufədə ortaya çıxan və şiə sayılan islami tasavvufun məzhəblərindən birini ifadə edirdi. Abduk əs-Sufi, bu məzhəbin son imamı idi.İmamətin vərasət və təyinlə olacağını söylərdi.Bu adam ət yeməzdi. Bağdadda hicri 210-cu illərdə ölmüşdür. Sufi III əsrdə məşhur olan bir kəlmədir.”

Rəsulullah, şübhəsiz hər kəsdən daha çox dünya bəzəyinə qarşı idi. Əshabı da onun sünnəti yolunda idilər. Dünyada Allahın mübah qıldığı şeyləri alır və yasaqladığı şeylərdən qaçardılar. Rəsulullah yemək tapdığı zaman yemiş və şükr etmiş, yemək olmadığı zaman da səbr etmişdir. Ağ geyim geyməyi sevmiş, Bizans malı bir cübbə qazanmışdır. Malın 1\3-dən artığını tasadduk etməyi yasaqlamışdır. Cana əziyyət etməni yasaqlamışdır.

Hinduizmi, Buddizmi, yunan və yeni Platonçuluk fəlsəfəsini islam anlayışına soxmaq üçün bir yol tapdılar.İslamın təməllərini yıxmaq, Rəsulullahın qanunlarını pozmaq, şəriəti nəsh edib inanc təməllərini sapdırmaq üçün vəhdəti-vucud, dinlərin birliyi, peyğəmbərliyin sürdürülməsi, vəlilərin peyğəmbərlərdən üstün tutulması, şəriət və həqiqət ayrımının yapılması, kəramət və qeyri-adi hadisələr adı altında xurafə,mifoloji və batil şeylərin təbliğ edilməsi üçün geniş bir qapı kimi istifadə etdilər.

İbn el Cevzi, “Telbisu iblis” kitabında bu barədə belə yazır: Rəsulullah zamanında nisbət, imana və islama yapılırdı.Musəlman, mömin deyilirdi.Ondan sonra zahid və abid adı çıxdı.

Xristiyan qaynağ: İbrahim ibn Ədhəmlə başlayaq.Təsəvvüfün ilk təmsilçilərindən və birinci təbəqədəndir.Təsəvvüf kitablarının çoxu onun adını anaraq başlamaqda və adının keçmədiyi təsəvvüf kitabı demək olar ki, yoxdur.

Onun haqqında belə yazırlar: Hökümdar oğlu və Bəlx şəhərində hökmdardır.Gözəl bir qadınla evlənmiş, bir oğlu dünyaya gəlmişdir. Amma qeybdən gələn səslə yaxud guya Xızırın sözü ilə hökümdarlığı , qadın və uşaqlarını tərk etmişdir. İslamın tapşırıqlarına və Rəsulullahın əshabının həyatına əks olaraq Buddanın hökümdarlığı, qarısını və uşağını tərk etdiyi kimi tərk etmiş və onun yolunu izləmişdir.Bu etdiyinə Quranda, sünnətdə heç bir dəlil olmadığı halda, sufilər onu təqdis edər, yolundan gedilən bir bir misal kimi qəbul edərlər.Halbuki onun bu durumu Allahdan hər hansı bir dəlilə dayanmadığı halda, sapıq Buddizmdən başqa bir şey deyildir. Bu səbəbdən , məşhur oryantalist Goldziher, dunyanı boşayan və dərviş qılığı geyən, uzun riyazətiylə böyük sufilər dərəcəsinə yüksələn Bəlh əmiri İbrahim ibn Edhemin hekay’sinin ikinci əsirdə sufilərin Buddanın həyatına bənzədərək uydurduğlarını  qeyd etmişdir.İranlı araşdırmaçı Dr. Qasım Ğani, Goldziherin bu düşüncəsi haqqında belə şərh verir. “Goldziherin bu təsbiti doğru ola bilər. İki hekayə arasında diqqətləri çəkən bir bənzərlik vardır. Buda bir gerçəkdir ki, buddizm, İranın şərqində yəni Bəlx, Buxara və Mavərunnəhrdə islamdan təxminən min il öncə yayılmışdır. Orada məşhur tapınaq və monastrlar vardır. Bəlx şəhərindəki buddist ibadətgahlar çox məşhur idi.İslamın ilk əsrlərində Bəlx şəhəri və çevrəsi islami tasavvufun ən önəmli mərkəzlərindən biri olmuşdur.

  Sufilərin rahiblər kimi evlənməməsi: Məşhur tasavvuf kitablarında bu ifadəri qeyd edək: Ət Tusi və Attar, İbrahim ibn Ədhəmin bu sözlərini nəql etməkdədir: Sufi evlənəcək olarsa gəmiyə minmiş kimi olur.Uşağı dünyaya gələrsə dənizdə batmış kimi olur. Əs Suhrəvərdi də təsəvvüfdə ən məşhur kitablarından olan Avariful-Maarif kitabında Əbu Suleyman əd Daraninin “Əshabımızdan evlənib dəmərtəbəsi üzərində səbat edən kimsə görmədim”sözünü nəql edər.

   Başqa bir sufi,Huzeyfetul Maraşinin bele dediyi neql edilir: Fitne baximindan boynunun vurulmasi ile qadinla evlenme arasinda kişinin tercih yapmasi istense boynunun vurulmasini,qadinla evlenmeye tercih eder.Et Tusteri ise bele deyir.Qadin,aciq ve gizli olaraq kişinin düşmenidir.Sevdiyini aciqlasada,gizlesede onu helak etmis olur.Allah onlari fitne yapmisdir.diger sufi :Evlenen kiši evine dunyani soxmuşdur,evlenmekden çekinin”. Əş-Şarani də öncəki sufilərdən Rabah ibn Amr  əl Kaysidən bunu nəql etməkdədir:” Arvadını dul kimi, uşaqlarını yetim etmədikcə və itlərin yuvalarında yaşamadıqca kişi, sadiqlərin dərəcələrinə çatmaz”. Belə siyahını uzada bilərik.Burada Buxari və Muslimdə keçən hədisi xatırlamaq yerinə düşər. Rəsulullah evlənməkdən üz çevirənləri sakındırmakta və belə buyurmaqdadır: Rəsulullahın əshabından bir qrup onun gecə ibadətini soruşdular. Necə ibadət etdiyi onlara anlatıldı.Bunun üzərinə onlardan biri “artıq ət yeməm.”dedi.Biridə evlənmərəm dedi. Biri “yataqda yatmmaram” dedi. Biri də davamlı oruc tutaram” dedi.Durumları peyğəmbərə çatdı.Peyğəmbər belə buyurdu:Bəzilərinə nə olur ki, belə danışırlar!Halbuki, mən oruc tutaram və iftar edərəm, namaz qılar və yataram, qadınlarla da evlənirəm. Sünnətimdən üz çevirən məndən deyildir”.

İncildə isə evlənməməyə təşviq edən bir çox ayətlər vardır. Xristiyanlığın elçisi, Korintos xalqına belə müraciət edir: Yazdığınız məsələlərə gəlincə. kişinin qadına toxunmaması daha yaxşıdır.Subay və dul olanlara mənim kimi qalmalarının daha yaxşı lduğunu söyləyirəm.” Kasıblıq və dünyadan nifrət. xristiyanlığın təlimlərindən biridir. Peyğəmbərin sünnətinə gəlincə xristiyanlıqdakı “sənə uymaq istəyirəm” deyən kişilərə “malını sat və mənə tabe ol”dediyi vaxt olmamışdır. Vida xütbəsində onu ziyarət edən Rəsulullaha malının üçdə ikisini, bir rəvayətdə isə hamısını sədəqə vermək istəyən Sad ibn Vaqqasa Rəsulullahın övladına nə buraxdığı soruşduğu və üçdə birini söyləməsi üzərinə, Rəsulullahın ona “uşaqlarını zəngin buraxman, insanlardan dilənən bir kasıb buraxmaqdan daha yaxşıdır.”dediyini görürük. Kab ibn Maliki də malının hamısını sədəqə verməyə icazə verməmişdir. Enes üçün belə dua etmişdir:”Allahım, malını və övladlarını çoxalt. Peyğəmbərin: Allahım yoxsulluqdan sənə sığınıram” dediyi halda sufilər, yoxsulluğu tasavvufun təməli halına gətirmiş, tasavvufu onun üzərində qurmuşdular. Sufilərdən İmaduddin əl-Əməvi, “Hayatul-Kulub” adlı kitabında adamın biri üzərində bir, asqıda da bir köynəyi olan və zühddən söz edən bir sufinin yanına getmiş və ona “iki köynəyin olduğu halda zühddən dəm vurmaqdan utanmırsan! dediyini qeyd etmişdir..Əs Suhrəvərdi, ət Tusi və Əl Kuşeyri, əs Sakatinin belə dediyini nəql edər: Sənin kimsəyə verəcəyin heç bir şeyin olmamalıdır.”Əbu Talıb əl Məkki, Sufyanın belə dediyini nəql edər: oruclu kişi günün əvvəlində axşam yeməyini düşünərsə bir günah qazanməış olur. Von Kromer, tasavvuf zühdünün xristiyan zühdü təsiri ilə ortaya çıxdığını  söyləməkdədir. Zahid çempiyonlugu ugrunda zahidler arasinda boyuk bir reqabet var idi.Bu Reqabeti Abbe Duchesne bele anlatir.:İsgenderiyeli Makarious,zuhd emellerinden ne duyarsa daha fazlasini yapardi.Basqa bir rahib,böyuk oruc zamaninda bişmiş yemekmi yememis, o 7 il yemezdi.Rahiblerden biri özunu yatmamaqla cezalandirmis,Makarious,iyirmi gece ust uste yatmamaqcin can çekismis.Uzun bir oruc boyunca gece gunduz heftede bir defe yemek yemiş,yediyide ancaq kelem yarpagi olmusdur.bir bataqliqda 6 ay yatib qalmisdır.

Sufilər yun paltar geyməyidə  xristiyanlıqdan götürmüşdülər. Əs Suhrəvərdi də yun geyinmənin, hz. İsanın  geyimi olduğunu söyləyərək belə yazardı: Həzrəti İsa yun geyərdi.

 Peyğəmbərlərin gətirdiklərinə iman Allahın bizə əmr etdiyi və inandıq deməmizi istədiyi bir şeydir. Müsəlmanlar bütün peyğəmbərlərə və onlara verilənlərə inanmanın fərz olduğunda ittifak etmişdilər. Bir tək peyğəmbəri qəbul etməyən kişinin kafir olduğu, hər hansı bir peyğəmbərə söyən kişinin öldürülməsinin vacib olduğunda alimlər ittifaq etmişdilər. Amma istər vəli, istər həkim,istər alim və istərsə imam olaraq adlandırılsın, peyğəmbərlərdən başqa heç bir insan belə deyildir. Peyğəmbərlərdən başqa, hər hansi bir kimsəni məsum görüb bütün söylədiklərinə itaət etmənin vacib olduğunu söyləyən kişi, peyğəmbər deməsə belə, o kişiyə peyğəmbərin özəlliyini vermiş olur.

Şiələrdən başqa Sufilərdən aşırılığa varan bir çox kişi öz şeyxləri haqqında , şeyxin mahfuz(Allah tərəfindən qorunmuş)olduğunu söyləməkdə və şeyxin bütün  söylədiklərinə tabe olmanın, heç bir şəkildə müxalifət etmənin caiz olmadığına inanmaqdadırlar.Sufi ibn Arabi bele deyer:.Ele denizlere girdik ki,peygemberler onlarin sahillerinde qalmisdir.Ey peygemberler toplulugu,size leqeb verilmisdir,ama size verilmeyenler bize verilmisdir.El Bistaminin bele dediyini neql ederler:Allaha yemin olsun ki,sancaqim Muhammedin sancaqindan boyukdur.Sancaqim nurdan olub altinda cin ve insanlar vardir ve hamisida peygemberlerdendir.

Zinnun ibn İbrahim el İhmimi el Misri kimya elminde Cabir ibn Hayyanin zumresindendir.kimyaci Cabir ibn Hayyan ilk sufi adlanan şexslerdendir.Nikolson bunlari yazmaqdadir:Antik Misir,muselmanlarin nezerinde kimya,sihir ve sirler aleminin beşiyi idi.Zinnun kimya ve sehirle uğraşirdi.Bunlarida keramet maskasiyla gizletmisdi.Tesevvufda sehirin etkisi buradan baslamisdir. 

Röya ərə getdi.

Qafqaz bir çox səbəblərdən ta qqədimdən qul ticarətinin mərkəzi oub. Qul alveri min ildir ki, gedir, ənənəyə söykənir,saysız-hesabsız libaslarda gizlənə,Avropanın ən təcrübəli polislərindən çox asanlıqla gizlənə bilirlər. İndi qullar əldən- ələ gizlicə verilir və bu haqda təcə avropalı səyyahlar yox, heç Şərqdə də bir şey bilmirlər. Zahirəjn bu sadəcə yoxdur. Amma indi həmişəkindən də artıq çiçəklənməkdədir. Qoy bu "mövcud olmayan" qaçaqçılıqdan bəzi şeylər deyim.
   Qafqazlılar yaraşıqlı olurlar-yaraşıqlı və həmişə kasıb. Şərqdən və Qərbdən iki güclü hökmdarın-Sultanın və Şahın orduları onları həmişə sıxışdırıb, sonralar bu ordular şimalda ruslarla, cənubda Azərbaycan orduları ilə müttəfiq olub.
  Bu yerlərdə knyazlar, çarlar öz başının hayına qalıb, sonda məcbur qalıb bunlardan birinin ağalığını qəbul edib, xərac veriblər.
  Dağlarda (Dağıstan) xərac üçün nə verə bilərdilər? Onların bir çoxu, demək olar ki, pul nə olduğunu bilmirdi, öz aralarında dəyiş-düyüş üçün istifadə etdikləri mal-qara isə həşəmətli hökmdarların işinə yaramırdı. Dağlarda yalnız bir qiymətli var-dövlət vardı, o da gözəl, yaraşıqlı uşaqlar. Elə xərac kimi də onları aparırdılar.
 Hər il Türkiyənin vassalı olan ölkələrə İstanbuldan carçı gəlir, özü ilə müfəssəl tələblərin uzun siyahısını gətirirdi. Siyahını hansısa bir hərdəmxəyal saray əyanı hazırlayırdı, məsələn, deyilirdi ki, həmin il Bosfor sarayına bu nişanda, bu görkəmdə, bu yaraşıqda bir qız lazımdır. Qızın bədəninin bütün yerləri təsvir olunurdu. Buna görə də Qafqaz knyazları öz tabeliyində olan subyektlərə və qonşularına qarşı reydlər təşkil edir, Türkiyə hərəmlərinə göndərilmək üçün yüzlərlə qız yığırdılar. Eynilə beləcə, onlar yüzlərcə gözəl, yaraşıqlı oğlan uşaqlarını yığıb könüllü olaraq digər bir hökmdara-İran şahına göndərməli idilər.
   Şah qızları xoşlamırdı, oğlan uşaqlarını, yaxud o vaxt deyildiyi kimi, "tuksusi" istəyirdi. Onlar xərac kimi yox, Şahın şərəfinə könüllü olaraq, bəxşiş kimi göndərilirdi. Göndərilməsə, şah o torpağa hücum edir, bəxşişini zorla alırdı. Hər il Tehrandan buralara carçı gəlir, şah üçün də oğlanların təsviri olan fərman gətirirdi. Knyazlar fərmanı alıb, öpür, şahın istəyini yerinə yetirib qızları Bosfor sahillərinə göndərdikləri kimi, oğlanları da Tehrana yola salırdılar. Hər il eyni şey..Ona görə Şərqdə damarlarında qafqazlı qanı axmayan nəcib və alicənab bir ailə çətin ki, tapılar.
   Bunlar qaranlıq keçmişin qorxulu nağılları deyil. Bir vaxt Avropanın sinəsində dəmir yolları çəkiləndə, paroxodlar dənizləri yara- yara qitələri birləşdirəndə buraya hələ də İstanbuldan və Tehrandan carçılar gəlirdi. Bu canlı əmtəələrin alınıb aparılmasına dair sonuncu müqavilə yalnız 80 il bundan əvvəl ləğv olunub. Rusiyanın hökmranlığı altında insan xəracı dayandı, amma Şərq hərəmlərində Qafqazdan olan qızlara və oğlanlara tələbat qalmaqda idi. Şərqdən və Qərbdən, Turkiyədən və İrandan Qafqaz knyazlarının saraylarına hiyləgər xədimlər gəlirdi. Knyazlara müşavir təyin olunmuş rus generalı üzünü çevirən kimi gələn emissarlar pul kisələrini açır, tamahkar knyazların gözləri qamaşırdı. Minqreliyanın sonuncu knyazı Türkiyəyə bir milyon funt qiymətində canlı əmtəə satmışdı-bu, o vaxtlar üçün fantastik məbləğ idi. Amma bu da knyazı təmin etmirdi. O, xüsusi bir tövlə tikdirmişdi, orada cavan qızlar bəsləyib yetişdirirdi-lap Avropada cins atlar yetişdirdikləri kimi.
  Boy-buxunlu, yaraşıqlı kişilər gözəl qadınlarla cütləşdirilirdi ki, doğulan uşaqlar gözəl olsun.
Əlbəttə, knyazların bu "uğurlu" ticarəti uzun müddət davam edə bilməzdi. Tezliklə rus generalları başa düşdülər ki, onların himayə etdikləri bu adamların var-dövləti hardandır. Amma çara xəbər verməyə qorxdular. Çünki çar knyazların çoxunun dostu idi. Amma bunu çarsız həll etmək olardı. Bu arada qəfildən knyazların rütbə və səlahiyyətlərini ləğv etdilər, onlara yaxşı təltifər verib, yaraşıqlı mundir geyindirdilər, yüksək pensiya kəsib həmişəlik çarın sarayına göndərdilər. Heç bir hay-küy, narazılıq salmaq olmazdı. Avropada heç kim bilə bilməzdi ki, Rusiyanın himayəsi altında olan bu adamlar-onların çoxu xristiyan idi-öz rəiyyəti ilə qul kimi davranır, qul ticarəti ilə məşğul olurdu.
 Knyazlar sadəlövhcəsinə təəccüblənirdilər ki, bu yıpranmış, əldən düşmüş, qoca rus generalları niyə təşviş içində vaysınır, bu adi və təbii işə belə hiddətlənirlər.
 Qul alverçilərinin cəzası Sibirə sürgün idi, ona görə də tacirlər ayıq-sayıq idilər. Buna baxmayaraq, bu iş elə də təhlükəli deyildi, çünki qullar yaxşı bilirdi ki, doğma kəndlərindənsə, bəlkə uzaq ölkələrdə onları daha yaxşı tale gözləyir. Tacirlər ehtiyat edib etiraz edən bir-iki qıza azadlıq verirdi. Əhali də halından məmnun idi. Çünki əvvəllər o şeyi ki, knyazlar və sultanlar mənimsəyib pulsuz aparırdı, indi onun həqiqi sahibinə pul verib alırdılar. Birdə ki, bu ticarətə Qafqazın bütün xalqları eyni dərəcədə cəlb olunmamışdır.Burada müəyyən edici amil qızların gözəlliyi və sakinlərin xarakteri idi.Bəzi tayfalar uşaqlarını heç vaxt satmırdılar.
  Qara dəniz sahillərindəki sakit ölkələrdə-Miqreliya, Abxaziyada, Acarıstanda bazarın vəziyyəti çox yaxşı idi. Qafqazda ən gözəl qızlar oralarda olurdu.Əvvəlcə knyazlar, sonra da qul tacirləri buranın əksəriyyəti xristiyan olan əhalisini buna o qədər öyrəşdiriblər ki, onlar müəyyən ehtiyac və təhlukələrdən qorunmaq üçün qızlarına etibarlı vasitə kimi baxırdılar.
   Deyilənə görə--bu, həqiqətə çox bənzəyir-1918-ci ildə alman qoşunları bu yerlərə yaxınlaşanda sərhəddə olan kəndlər ən gözəl qadınlarını kənd ağsaqqalarınıjn müşayəti iləalmanların yanına göndərirlər. Ağsaqqalar niyyətlərini ərz edib almanları inandırırlar ki, onlar fatehlərin nə istədiklərini yaxşı bilirlər, sonra da gözüyaşlı yalvarıb yaxarırlar ki, almanlar onların adətini qəbul etsinlər, qədimdən bəri adət etdikləri qadın vergisindən başqa onlara heç bir vergi vurmasınlar. Almanlar məəttəl qalmışdılar ki, nə desinlər.Yerlilərin adətinə hörmət etsinlərmi? Onlar buna razılaşmayıb qızları, qadınları geri qaytardılar. Hər halda Qafqazda belə danışırlar.
   Sonralar Qafqaz kommunistlərin əlinə keçəndə yerli əhali qızları yeni hakimiyyətin məmurlarına da təklif etməkdən çəkinmədi və istəkləri baş tutdu, amma həmin qızlar Üçüncü internasionalın təbliğat məktəblərinə göndərildi. İndi qul qaçaqçılığı, demək olar ki, aradan qaldırılıb. Hərəmlər ləğv olunandan sonra vəziyyət kökündən dəyişdi.
  Bir neçə on il əvvəl Qafqazın istilasını tamam başa çatdırandan sonra ruslar elan etdilər ki, quldarlıq, köləlik onların mədəni missiyasına ziddir. Amma evlərində xidmət etmək üçün nökər-naib saxlayan və onların sahibi olan Qafqaz knyazlarının hüquqlarına ziyan vurmamaq üçün Rusiyanın Qafqaz canişini öz sarayında onlarla görüş təşkil etdi. Bildirdi ki, çar şəxsən xahiş edib ki, quldarlığa son qoyub, nökərləri buraxsınlar. Görüşdə hamı buna razılıq verdi. Bir aydan sonra çarın asılılıqdan azad olma haqqında qanunun elan olunması ərəfəsində bir dəstə kölə-nökər canişinin sarayına gəlib xahiş etdi ki, onların bir əsr yaşı olan hüquqlarına toxunmasınlar, imtiyazlarını ləğv etməsinlər. Təəccüblənmiş canişin soruşdu:- Bu gözlənilməz xahişin səbəbi nədir?
--Köləlik bizim müqəddəs hüququmuzdur,- azad edilmiş adamlar bir ağızdan etirazlarını bildirdilər.
 Nə mənada?canişin bir də soruşdu.
Bir çoxumuzun əsil-nəcabəti zadəgandır,aramızda bəziləri ruhanidir. Çar öz zadəganlarının hüquqlarına hörmət etməlidir. Komissiyanın topladığı materiallar heyrətamiz faktları üzə çıxardış Evlərdə işləyən nökərlər həqiqətən keçmiş kübar nəsildən idilər. Bir çox illər əvvəl müflisləşən kübar ailənin üzvu öz azadlığını knyazlara satırdı.
 Dəbdəbəli mundirlərdə dəstə ilə yığışıb gəlmiş bu qullar qəti etiraz etdilər. Amma onların ağalarıdiz üstə əyilib canişinə təzim etdilər, dedilər ki, onlar çarın qanunlarına tabedirlər. və bu gündən qullarını azaed hesab edirlər. Bunu eşidən qullar təlaş içində vəlvələyə düşdülər. Nökərlər azad olundu, amma hökümətdən bir illik təzminat aldılar ki, yeni ailələrinə və yaşayış şəraitinə öyrəşənə qədər dolana bilsinlər. (Qafqazın 12 sirri)